खेबा (पुरानो) ग्योइरि
फुत्त–छयाप्ल्याक्क
बाल्बो ।
(ह्वाइखाब्रिखेन बाशोमात्सुको)
हाइकु दोङराप : छैठौं सताब्दिला जिन्बा थेन सातौं सताब्दिला तिबारि बौद्धधर्म थेन तावो धर्मसे चिनला ब्रिखेनजुगुदा प्रभाव लाजि । आसेम थेनिकादे ह्राङ ह्राङला धर्मगुरुजुगुला कुल्बारि प्राकृतिक रुपरि एकान्त वातावरनरि चिसि ध्यान लाबारि चुजि । आसेम ह्राङसे लाबा अनुभुतिजुगु ह्राङला मुलिदा ३६,५० वा १०० वटा काब्य स्लोकरि पाङमुबा । थेदा हाइकाइ बिमुबा । मुलिसे ह्राङला चेलाजुगुला सामुहिक अनुभुतिजुगुला सार तेसि ५, ७ थेन ५ अक्षर मुबा हरफ सोमला १७ सब्दारि प्रकट लामुबा । थेदा हाक्कु बिमुबा । चुनोन हाक्कु सब्द नोन अपभ्रंस तासि जाम्बुलिङनाङ हाइकु विधाला ग्योइकाइला रुपरि प्रसिद्ध तानिजि । चुह्राङ लासि हाइकुला अवधारनाला बिकास चिनरि तासाइ नोन चुला रुप बिसाम जापानरि दोसि तय ताजि । जापानला ससक्त थेन आदिकवि मानतिबा बाशोमात्सेको (१६४४–९४) छ्यामला ह्वाइखा ब्रिखेनजुगुसे हाइकुला परम्परागत ब्रिखेन ससक्त अभियानला रुपरि ङ्हाच्छा बोर्जि । जुन विधा जापानला सिमा वाइसि जाम्बुलिङनाङ लोकप्रिय ताजि ।
नेपालरि हाइकु वाङबा : भारत ताबान नेपालरि नोन वाङजि । बिसला दसकहेन्से शंकर लामिछाने (२०१७), भिमदर्सन रोक्का, क्षेत्रप्रताप अधिकारी, अभि सुवेदी, पुस्कर लोहनि छ्यामसे नेपालि ग्योइीर हाइकु ब्रिजि । थेह्राङ नोन लासि तिसला दसकहेन्से बाइ ह्वाइखा ब्रिखेन डा. आनन्द जोशी, भुषण श्रेष्ठ, दया खड्की बेचैन, विमल ताम्राकार, सुदीप ख्वबी, दुर्गालाल श्रेष्ठ ह्राङबासे नोन बाइ ग्योइरि हाइकु ब्रिजि ।
हाइकुब्रिखेन कविराज काल्तान
तामाङरि हाइकु : चुह्राङ लासि नेपालरि वाङबा हाइकु बिधारि तामाङ ब्रिखेनजुगुसे खाइमाहेन्से ब्रिबा चुजि बिसि तामाङ स्योस्योजुगु च्यामा तामाङ ह्वाइखा ब्रिखेनजुगुसे ह्राङला ग्योइरि ४० ला दसकलिच्छा ब्रिबा स्याप्मुला । ०४५ सालला स्योम्हेन्दो लाला तिरेम स्योस्योला साउन भादाउ बोरि मिन उल्लेख आताबा ब्रिखेनला गोर डु हाइकु छिपा मुला । चुनोन तामाङ ग्योइरि ब्रिबा गिक्छा हाइकु हिन्ना । चुलिच्छा बिसं.२०५३ माघरि छिपा तिप्लिङ हवाइ ग्योइकाइ लाला तिरेम स्योस्योरि रसिला तामाङला गोरब्लि हाइकुजुगु छिपा मुला । चुला छ्याम बिसं. २०५३ दमछिक त्रैमासिक स्योस्योरि दुपवाङगेल मोक्तानला तिलाइ हाइकु छिपा मुला । बिसं. २०६० ला दसकरि लाला तिरेम नियमित रुपरि गेताङ लाबा तामाङ डाजाङ, तामाङ स्रष्टा समाज, तामाङ सेमलेङ न्हा, छार गोङमा स्योस्इो ह्राङबा आमाग्योइला ग्योइकाइ गेन्दुनजुगुला गेताङरि पाङबा थेन थेनोन गेन्दुनग्याम तेबा स्योस्योजुगुला ल्होलो हाइकु छिपाला मुला । थेरि यकिना अगाध, अर्जुन ग्लान, गोले के आर चालिसेलि, रिना बमजन, ईश्वर थोकर, जितेन्दै श्रेष्ठ रसिक थेन कविराज काल्तान छ्यामला आमाग्योइ थेन स्यान्दो आमाग्योइ ब्रिखेनजुगुसे तामाङ ग्योइला हाइकुजुगु फुटकर रुपरि छिपाला मुला । ०६९ रि काभ्रेला योगबहादुर घिसिङसे काःला मिख्लि हाइकु पो तेबाला स्याप्मुला ।
चाःबाला मन्तब्य ब्रिबाला प्रसंग : चुनोन मध्ये गिक्खे आमाग्योइ ब्योन ब्रिखेन हिन्ना– कविराज काल्तान । थेसे निबा दिङरि पत्र साहित्य विधाला याङ मिनला कृति छिपा मुबा । थेला विमोचन समारोहरि ङाइए नोन समिक्षा लाबा माउका स्याप्मुबा । थेला प्रभावसे नोन मुला ताला । तिलाइ दुइ ङ्हाच्छा थे मत्नब्यला लागि पान्डुलिपि थोसि ङाजा दोकामुबा । ह्राङसे मन्तब्य नेपालि ग्योइीर जेक्खे ब्रिबा लाबासे आमाग्योइरि ब्रिबा आलाबा प्रसंग थान्सि आमाग्योइला कृति ताबासे स्यान्दो आमाग्योइला ब्रिखेनजुगुदा बिपुङबा अनुरोध लाजि । तासाइ थेसे आङ्यान्नि ओम ब्रिसि पिन्बारो अनुरोध लाजि । फलस्वरुप उदयमान हाइकुकार काल्तेनला सदभावनादा आङ्यान्ना चिआखाम्ना तिलाइ छिग ब्रिबा जमर्को लामुला ।
पान्डुलिपि च्यामा : ब्रिखेन कविराज काल्तानला चाःबा मिनला हाइकु पोपरि मुबा ८७ वटा हाइकुदा सरसर्ति च्यामा ल्हाना ह्राङबा हाइकुजुगुला बिसयबस्तुजुगु माया प्रेमला प्रसंगला आङसि ब्रिबाला मुबाचिम । म्हान्जि, दिङला हिसाबसे०४६ले क्योलोलो २५ दिङरि वाङबासे थेला हाइकुजुगु विषयवस्तु मायाप्रेम खाबा आजेबा आहिन । तसाइ जब हाइकुले थिबा प्रेम प्रसगंजुगु डोसिकेन निमा खानाङए हाइकुकार काल्तेनसे ह्राङलान प्रेमप्रसंगदा छ्योइग्याम उन्बाम आहिन बिबाह्राङ ङ्हाम्ला । यदि काल्तेनसे खातेबा म्हि ल्हुइरि तिर्याम ब्योनदुइरि ताबा प्रेमानुभुतिदा छ्योइरि अभिलेखिकरन लाबा हिन्ना बिसाम चुदा ज्याबान म्हान्तोला ।
सेमला ए डोल्मो
एलान मायारि ङाएन
म्योजि होया (हाइकु नं. ७४)
ताम्बा गान्बाला
तामला डाङनोन बासि ङै
एदा ह्रिकाला । (हाइकु नं. ३)
छ्यामरि थेसे छ्याइरि छिपा तिलाइ हाइकुजुगुरि प्रेम प्रसंगतेन ह्राङदा केवा पिन्बा आमा थेन नेपाल आमा अर्थात ह्युलला सन्दर्भरि जुन कर्तब्यबोध थेन डेन उन्बा मुला । थेला कदर लानोन तोला । स्हिगे–
ङाला आमासे
ख्वाबा ङ्हेला सैकाते
फाआखाम ङैनोन । (हाइकु ६)
चुसो तानाताना सुताइ काल्तेन आमाग्योइला ब्रिखेन ताबासे ह्राङला तिलाइ हामूजुगुरि तामाङ ल्हुइ, धर्म, ङोसेबा थेन दोङरापला छ्याम राज्य पुनर्सरचनाला ताङरि संविधान आस्होबासे चिन्ता उन्ला । थेह्राङ नोन लासि राज्यपुनर्सरचना ताबा ताङरि तामाङजुगुसे म्हाइबा ताम्सालिङ संघिय राज्य याङबाला लागिरि सचेत तासि आन्दोलित तातोला बिसि हाइकुग्याम खबरदारिमुलक बिम्ब नोन ब्रिबाला मुला ।
टुङना थेन डम्फु
तामाङ चु गोइलो
ङाला ङोसेबा । (हाइकु ८७)
चु नेपाल आमा
क्राबान मुला तिनि
ह्युलठिम खैओम । (हाइकु ३३)
आमासे पाङबा
ताम्सालिङ बाबा एदा
थुजेछे मुला । (हाइकु १९)
थे वाइबा ग्लेला
धादिङ सेमजोङ ह्युल्सारि
दोङराप स्याप्जि । (हाइकु ५६)
चुराङ लासि मुतेबा छ्योइब्रिखेनसे ह्राङला छ्योइरि ह्राङसे ङ्हेबा सा, ल्हुइसे भोगतिबा भोगाइ थेन ह्राङला जातिप्रति गौरब लातोला । थे काल्तेन थेन थेला छ्योइरि छिपा हाइकुजुगुसे द्रष्टाला रुपरि प्रतिनिधि लाबा मुला । चु छ्योइला माउलिक पक्ष हिन्ना बिबा ङाइ म्हान्मुला ।
ङाला चु मिन
कादे जेबान म्हान्बा मुला
ङालान चु सेमदा । (हाइकु ८१)
छ्यामरि तामाङ ग्योइकाइरि छिपा छ्योइजुगु ह्राङरिन गिक्खे आन्दोलन ताबासे थेला विषयबस्तु, भाव थेन सब्द दाम्बाला हिसाबसे नोन या त कुटिसि या त समर्थन तातोला बिबारिक्यार काल्तेनछ्याम स्यान्दो ब्रिखेनजुगु गम्भिर ताबारि खाम्तोला बिबा ङाला मान्यता मुला । चु थामा ह्वाइखा ब्रिखेन काल्तेनला तिलाइ कमजोरि म्राङमुला ।
म्हेनिङ तिहारमि
आदाङ बिसि ब्रामुबा
लिच्छामि दाङबा । (हाइकु ७७)
गिक्खे संयोग : जापानरि म्हिला दिङ ज्याबा प्रचलन फोन्हाङरि मुमाहेन्से मुला बिसाम नेपालरि केसि सारि जुमाहेन्से जक्खे लाबा चलन मुला । कविराज काल्तेनला पान्डुलिपि ब्रिबा ताङरि थेला केवा ०४६ मुबा आसेम तामाङ ग्योइकाइरि हाइकु वाङबा ०४५ रि याङजि । चुराङ लासि च्यामा तामाङ ग्योइकाइरि गुणस्तरिय हाइकु ब्रिबाला लागि कविराज काल्तानला केवा ताबाम आहिन बिबा म्हान्बा गिक्खे ग्योइकाइ संयोग चिबा मुला छ्योइ ब्रिखेन थेन छ्योइला सन्दर्भरि ।
समिक्षा :
तामाङ ग्योइकाइ आगन्तुक विधाला रुपरि लोकप्रिय ताबान निबा हाइकुला सैद्धान्तिक कसिरि हाइकु ब्रिखेन काल्तेनला चाःबा छ्योइफिरि अक्षर ज्याबाला हिसाबसे सुत्रबद्ध ताजिकि बिसि दातेन बिबेचना लाला आदे बिबा ङाला मान्यता मुला । चुराङ तानाताना नोन हाइकु बिधादा किन्जिमा हेन्से हाइकुला संरचनागत स्वरुपला फ्रेमरि बिसाम काल्तेनला हाइकुला विषयगत भाव स्याप्जिकि आस्याप्नि बिसि च्याबारि उपयुक्त तालाह्राङ म्हान्मुला । थेअन्सार च्यामा काल्तेनला हाइकुजुगुला सरल सब्द थेन ग्योइसे ङ्हाच्छाला हरफसे विसयबस्तुला प्रतिकतेन भावमय चित्रला उठान, ङ्हिाच्छा हरफसे बिम्बतेन बिसयबस्तुला भावमय सम्बन्ध थेन सोम्छा हरफसे ग्यानतेन ङ्हाच्छा थेन ङ्हिच्छा हरफसे थिबा चित्रबद्ध भावला अर्थपुर्न भावदा सौन्दर्यपुर्वक पुस्टि लाबा याङमुला । चुराङ लासि च्यामा काल्तेनला हाइकुजुगुसे हाइकुला सैद्धान्तिक मर्मदा नोन पालना लाबा म्राङमुला ।
ग्योइरि छार प्रयोग :
पत्रकार आसेम ग्योइखेन काल्तेनसे चु छ्योइरि तामाङ सब्दरि आकारला प्रयोग लाबा आरे । थेसे गाङसाल अक्षर ब्रिबाला लागि काङथाबा परम्परादा प्रयोगरि बाबा मुला । चुदा च्यामा काल्तेनसे तामाङ ग्योइदा सौन्दर्य पिन्बारि छार प्रयोग लाबारि म्हाइबा मुला । चुसे तिखुगि तामाङ ग्योइखेनदा तिर्याम थोबो स्हुखाना लाला बिसाम तिलोगि काल्तेनला चु ग्योइ प्रयोगफिरि ग्योइखेनजुगुदा सोचप लाबारि बाध्य लासेला मुला । तिलादाम्मान तासाइ नोन दोसि तिर्याम तामाङ ग्योइला ग्योइकाइ प्रयोगात्मक ब्रिबारि भाषिक काठुइ तासेला मुला । चुएनोन चु छ्योइला छार पक्ष हिन्ना ।
लिच्छारि : जापानि ह्वाइखाब्रिखेन शुसोनसे हाइकु बिबा म्हिला ल्हुइ हिन्ना बिसि परिभाषा लाबा मुला । चुराङ लासि च्यामा ब्योन आसेम फेबाकेन लाबा हाइकु ब्रिखेन काविराज काल्तानसे ह्राङला हाइकुसे म्हि ल्हुइला ब्योन दुइ थेन चुनोन दुइरि खाबा थेन ताबा म्लेआखाम्बा प्रेमला प्रसंगला पाटोला बिम्बजुगु देन्बान अभिलेखिकरन लाबासे लामा ह्याङला डेन मुला । छ्यामरि लिच्छारि क्रमस दिङ छारसिकेन निमा ब्रिखेन काल्तेनला खाबा हाइकु पोपजुगु म्हिला ल्हुइ थेन दर्सनला छ्यामरि बौद्ध धर्म दर्सनरि नोन केन्द्रित ताखाम्गाइ बिबा ज्याबाम्हान्ला । तामाङ ग्योइला काल्तेन चाःबा हाइकु पोप तेसि तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइदा माया लासि तामाङ वाङमयला बो स्होला स्हिबासे दोसि तिर्याम लास्सो ! फ्याफुल्ला ! डेन मुला, ब्रिखेन काल्तेन थेन थेला प्रेम परक हाइकुजुगुदा ।
कवि बिमुला
सेमन्हाङला ताम्कादे खै
पाङआखाम्नि ङै । (हाइकु ७६)
(चाःबा हाइकु पोपला भुमिकाग्याम । दो:बा :अगाध)
