मैले किन तामाङ भाषामै लेखेँ ?

मैले मूलतः तामाङ परिवेशबारे लेखेँ । तामाङ संस्कृति र जनजीवन लिपिबद्ध गर्ने प्रयास गरेँ । तामाङ व्याकरण निर्माण गरेँ  शब्दकोश सम्पादन गरेँ । तामाङ भाषामै पनि साहित्य सिर्जना गरेँ । शुन्यप्रायः स्थितिमा रहेको तामाङ सिर्जनाको प्रस्थान बिन्दु निश्चित गराउन भूमिका खेलेँ । जीवनको छैठौं दसक नाघ्न लाग्दा सम्पादन कृति सहित चार दर्जन जति पुस्तक लेखेछुँ । एक दर्जन जति पत्रपत्रिका सम्पादन गरेछु । म शौखिन भन्दा पनि पूर्णकालीन लेखनको पंक्तिमा उभिन पुगेछु ।

मैले किन लेखेँ ? लेखनलाई किन तामाङमा केन्द्रित गरेँ ? किन तामाङ भाषामा पनि साहित्य सिर्जना गर्न थालेँ  ? एउटा विचारमूलक लेख मागेर एउटा तामाङ पत्रिकाले यी प्रश्नको उत्तर खोत्न मलाई अभिप्रेरित गर्‍यो । घोत्लिएर मैले आफैंलाई प्रश्न गरे– साँच्चै, मैले किन लेखेँ ? सारमा भन्नु पर्दा मेरो लेखन कहिल्यै स्वान्त सुखाय भएनँ । रहरले लेखिनँ । राज्यको दमनकारी सांस्कृतिक नीतिको प्रतिरोध गर्ने चेतले म सधैँ आन्दोलित भएँ– सामाजिक न्यायका लागि, सवअल्टर्न (आवाजविहिन निमुखा)हरुका लागि, पहिचानलाई संस्थागत गर्नका लागि अनि हाम्रा मानसपटलमा जमेका औपनिवेशिक चिन्तनलाई डिलिट गर्नका लागि (to de-colonize our mind) । अर्को, मेरो मातृभाषालाई राज्यले विभेद मात्र होइन ‘मान्छे खाने कुरा’ वा ‘गाई खाने कुरा’ भनेर अपमानित पनि गरेकोले मैले कलम चलाएँ, निरन्तर चलाएँ । मातृभाषामा लेखेर के नाप्छस् ? भन्नेहरु पनि चाहिदो थिए । मैले कुनै जोवाफ दिइनँ । मातृभाषा अहिले आदिवासी समुदायको पहिचानको प्रमुख आधार भएर उभिएको छ । संविधानतः भाषिक समानताको हक कायम भएको छ । एक हरफमा भन्नु पर्दा सम्मानित नागरिक जीवन जिउनका लागि लेखेँ भन्दा फरक नपर्ला ।

जीवनले सातौँ दशकको सङ्घारमा आइपुगेर पनि प्रतिरोध र पहिचानको सांस्कृतिक चेतले ममा निरन्तरता पाइरहेको छ, अझै क्रमभङ्ग भइसकेको छैन । क्रमभङ्ग हुने हो वा होइन ठेगान पनि छैन । यसै कारण मेरो लेखनमा प्राज्ञिकताभन्दा आन्दोलन उचाइँमा रहेको देख्न सकिन्छ । थप प्रष्टताको लागि मेरो लेखनको विभिन्न कालखण्ड, परिवेश र क्रियाकलापहरुलाई निम्न पाँच चरणमा लिपिवद्ध गर्न चाहेँ ।

१. पहिलो चरण – प्रतिरोध गर्ने चेतना: सन् ७० को दशकमा म कोलकतामा अध्ययनरत् थिएँ । त्यसताका हिन्दीभाषी साथीहरुको सङ्गतले आफ्नो युवा अनुभूति हिन्दीमा कोर्न थालेको बेला भारतमा नेपाली भाषाको आन्दोलन सुरु भएपछि म पनि आन्दोलनको समर्थनमा उभिन पुगेँ । आन्दोलनमा संलग्नताले ममा क्रमशः अन्याय र विभेदको प्रतिरोध गर्ने चेतको विकास हुन थाल्यो । नेपाली पत्रपत्रिका र पुस्तकहरु खोजी खोजी अध्ययन गर्न थाले । भारतमा नेपाली भाषा किनाराकृत भएकोले जानी नजानी नेपाली भाषामा रचना गर्न थालेँ । यस्तै प्रवासी नेपालीहरुको अपमानित टिठ लाग्दा अनुहारहरु अनि घर न घाटका भएका सबअल्टर्न (निमुखा) नेपालीहरु देखेर पनि केही लेख्न अभिप्रेरित भएँ । नेपालीहरुमा सांस्कृतिक पहिचानको बोध गराउन टोलमा छिमेकमा सामाजिक सुधारको आन्दोलन पनि प्रारम्भ गरेँ । नेपाली भाषालाई भारतीय संविधानमा समावेश गराउन भारतीय नेपालीले सन् सत्तरीको दशकमा सुरु भएको यो आन्दोलन भारतीय संविधानमा समावेश गरिए पछि टुङ्गिएछ ।

२. दोस्रो चरण – सांस्कृतिक चेतमा अभिवृद्धि: म २०३७ को अन्त्यतिर काठमाडौँमा पसेँपछि थाहा पाएँ– यहाँ नेपाली भाषा त शासकीय भाषा पो रहेछ, पावर लाङ्ग्वेज, प्रभूत्वशाली भाषा, शासक जातिको भाषा । शासकहरुले आफ्नो बोल्ने भाषालाई नेपालको राष्ट्रिय भाषा बनाएको रहेछ अनि उनीहरुको धर्म राष्ट्रिय धर्म, उनीहरुको संस्कृति राष्ट्रिय संस्कृति, उनीहरुको चाडपर्व राष्ट्रिय चाडपर्व र उनीहरुको भेषभूषा राष्ट्रिय भेषभूषा । अरु भाषा अनेपाली भाषा, अरु संस्कृति अराष्ट्रिय संस्कृति जस्तै । भारतमा किनाराकृत जस्तै देखिने नेपाली भाषी त नेपालमा शासक पो रहेछ, रुसको तानाशाही जार जस्तै ।

यहाँका शासकहरुले आधुनिक नेपाल बनेदेखि नै यहाँ एक भाषा एक भेषको नीति लागू गरेछन् । सभा, समारोह, गोष्ठी जताततै मैले एउटा भाषा एउटा भेषको नारा देखेँ । एक सयभन्दा धेरै भाषा भएको देशमा नेपाली भाषाको एक छत्र राज्य । कतै मातृभाषा बोलेको सुनेमा पनि ‘गाइ खाने भाषा नबोल’ भनेर हतोत्साहित गरेको थाहा पाएँ । यस्तो दमन र अपमानित परिवेशमा तामाङ जस्तो सिमान्तकृत, सबल्टर्न समुदायको मातृभाषामा लेख्नु पर्छ भन्ने लाग्यो र यस भाषामा साहित्य सिर्जना गर्न थालेँ । बुद्धिमान मोक्तान, सन्तवीर लामा लगायतले केही मात्रामा लोकसाहित्य सङ्कलन गर्नु वाहेक तामाङ भाषामा आधुनिक शैलीको लेखन प्रारम्भ भएको थिएन । हाइस्कुलको विद्यार्थी हुँदा मैले मातृभाषाको महत्वबारे महात्मा गान्धीको लेख पढेको थिएँ । सायद मेरो मानसपटलको अवचेतन अवस्थामा त्यो रह्यो होला । राज्यले पाखा लगाएका निमुखा समुदायको बारेमा लेख्नु र मातृभाषामा साहित्य रचना गर्नु भनेको त्यत्ति बेलाका निरंकुश सत्तालाई चुनौती दिनु पनि पो रहेछ । त्यो कुरा मैले पछि थाहा पाएँ । राणा शासनलाई समाप्त पारेर सात सालमा स्थापित प्रजातन्त्रलाई राजा महेन्द्रले अपहरण गरेछ र पार्टीलाई प्रतिबन्ध गरेर तानाशाही पञ्चायती शासन प्रारम्भ गरेछन् । छत्तिस सालको आन्दोलनको धक्काले सुधारिएको पञ्चायती व्यवस्था सुरु भए पछि राजनीतिक परिवेश केही खुकुलो हुन थालेकोले आदिवासी समुदायका बुद्धिजीवीहरु पनि आफ्नो हकअधिकारको लागि सल्बलाउन थालेका रहेछन् । यसै क्रममा गोपाल गुरुङद्वारा सम्पादित न्युलाइट साप्ताहिक समाचारपत्रमा छ–सात महिना जति काम गर्ने मौका जुर्‍यो । यसै अवधिमा कोङपी, पारुहाङ, अन्तर्वार्ता, छहरा जस्ता पत्रपत्रिकाको सम्पादकहरु- घल राई, तिलक चाम्लिङ, विश्वजित किराती, गोपाल छाङछाहरुसँग भेटघाट भयो मूलधार बाहिरका यी सम्पादकहरुसँग क्रमशः हेमखेम बढन थाल्यो । उनीहरुसँगको सङ्गतले नेपालका आदिवासी समुदाय विरुद्ध हुने गरेको सरकारी दमन थाहा पाएँ । तिनीहरु विरुद्ध सरकारी बजेटमा छापेको भलोकुराको नमुना जस्ता कविता फुटनोट तथा यस्तै खाले विभिन्न अभिलेखहरुबारे जानकारी पाएँ । सम्पादक घल राईलाई विष खुवाएको र लिम्बू भाषा र लिपि सिकाए वापत तीसको दशकमा वीर नेम्बाङलाई जेल हालेको, प्रजातन्त्रको पक्षमा लडने योद्धाहरु बेपता पारिरहेका कैयौँ घटनाहरु सुन्न पाएँ । विश्वयुद्धहरुमा हजारौँ आदिवासी जनजातिहरुलाई बली चढाएको, सातसालको क्रान्तिमा उनीहरुको प्रभावकारी भूमिकालाई निस्तेज पारेको जस्ता लेख रचना पनि पढने मौका मिल्यो ।

यसै क्रममा जयबहादुर हितान मगरको नेपालको गृहनीति र प्रजातन्त्र ले पुस्तक मलाई अवाक बनायो । आदिवासी विरुद्ध कति धेरै विभेद, कति धेरै षड्यन्त्र भएछन् यो मुलुकमा । यस्ता विभेद र दमनको अध्ययन र परिवेशले पनि ममा प्रतिरोध गर्ने चेतनामा थप बल पुग्यो । सांस्कृतिक चेतको पृष्ठभूमि तयार हुन थाल्यो । पत्रपत्रिकामा लेख्न थालेँ । घल राईको प्रेरणा र सहयोगमा २०४० मा मैले पनि गर्जन साप्ताहिक नामक समाचारपत्र दर्ता गरेर चलाउन थालेँ । त्यत्ति बेलाको पत्रपत्रिका पञ्चायत व्यवस्था विरोधी मिसन पत्रिका थियो र हामी प्रजातन्त्र स्थापनाको अभियानमा स्वतःस्फुर्त ढङ्गले लागेका थियौँ । प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापना भएपछि सबै समस्या हल हुन्छ, आदिवासी समुदायको द्रुततर गतिमा विकास हुन्छ भन्ने हाम्रो मान्यता थियो ।

सारांशमा भन्नु पर्दा राजनीतिक पार्टीहरुसँगै विचार पनि प्रतिबन्धित थियो । भाषिक, सांस्कृतिक आदि विभेद त थियो थियो दमन पनि उस्तै थियो । सार्वजनिक स्थलहरुमा आफ्न्तहरुसँग मातृभाषामा बोल्न पनि पाउँदैन थियो । यी सबै घुटनको परिेवेशलाई चिर्न म पनि आदिवासी लेखनतिर उन्मुख हुन थाले । तस्ताकाका केही मेरा फिचर, तथा लेख रचनाहरु कोङपी मासिकका साथै न्युलाइट, गर्जन र युगध्वनि, छहरा साप्ताहिक जस्ता पत्रपत्रिकामा छापिएका थिए ।

३. तेस्रो चरण – सांस्कृतिक लेखनतिर उन्मूख: राज्यको दमनकारी, जेनोसाइट (जाति संहार) नीतिको प्रतिरोध गर्ने चेतका साथै सांस्कृतिक चेत पनि ममा मौलाउन थाल्यो । आफ्नै जिल्ला राछापमा मास्टरी गरिरहँदा जिल्ला प्रशासनबाट वारेन्टेड भएपछि २०४४ सालको अन्त्यतिर काठमाडौँ पसेँ । माथि भनिए झै पञ्चायत व्यवस्थाको अन्त्य गर्नु हाम्रो मिसन थियो । समग्र नेपालीको समस्याको मूल जरा पञ्चायती राज नै हो भन्ने हाम्रो ठम्याइ थियो अर्थात् प्रजातन्त्र बिना पहिचान बचाइ राख्नु सम्भव हुँदैन भन्ने नै थियो ।

त्यसताका तामाङ भाषामा निस्किरहेको कुनै पत्रपत्रिका नदेखेँपछि पारिजात निवास म्हेंपी वरिपरि भेला हुनसक्ने तामाङ साथीहरु– प्रताप बल, लादुराम तामाङ, पद्म पाख्रिन, धर्मराज लामा आदिसँगको सहकार्यमा २०४५ सालको जेठतिर मासिक पर्चा पत्रिका निकाल्ने पहल भयो । पत्रिकाको नाउँ पारिजात दिदीलाई मन पर्ने फूल मोर्निङ ग्लोरिलाई तामाङमा रुपान्तर गर्ने प्रयास गरेका थियौँ- ‘स्योम्हेन्दो’ । यसअघि केही महिना तामाङ भाषा कक्षा पनि चलाएका थियौँ । यो पत्रिका द्वैभाषिक थियो- तामाङ र नेपाली । विषयवस्तु तामाङ केन्द्रित । पछि लामा टि. ग्याल्छन, रोमी योन्जन आदि पनि टिममा थपिए । साहित्य सिर्जनामा नयाँनयाँ अनुहार देखा परेँ । प्रति महिना गरिने तामाङ साहित्य गोष्ठी पनि नियमित रुपमा हुन थाल्यो ।

पत्रिका सम्पादनको क्रममा आफ्नो समुदायमा सांस्कृतिक विचार विनिमय गर्न पाउँदा मलाई निकै मज्जा आउँथ्यो । आफ्नै गाउँघरमा कुरकानी गरे जस्तै । पञ्चायती व्यवस्थाको चरम काल भएकोले कुनै भाषामा पत्रपत्रिका निकाल्नु र वितरण गर्नु कम चुनौती पूर्ण थिएन । यो कार्य सरकारको एक भाषा नीतिको विरुद्ध उभिनु पनि थियो । मलाई यो साहसिलो र आटिलो कार्य लाग्न थाल्यो । पञ्चायतको दमन सहिरहेका र प्रजातन्त्र चाहने जो कोही यस्ता कार्य मन पराउँथे पनि । तामाङ भाषामा बोल्दा मान्छे खाने कुरा वा गाई खाने कुरा नगर भन्थे नेपाली भाषी साथीहरु । भाषाले पेट भरिन्न भनेर सार्वजनिक भित्ता पनि भरिएको हुन्थ्यो । तामाङ भाषा बोल्नेले तामाङ भाषा बोल्नेलाई नै शोषण गर्छ भनेर गीत गाउने कलाकारहरु पनि थिए । पार्टीका कार्यकत्र्ताहरु पनि यसै विषयमा वहस चलाउन चाहन्थे । प्रजातन्त्रका हिमायतीहरु बीच पनि हामी फरक धारका देखिन थालिएका थियौँ ।

अनुदार पञ्च र मण्डले (युवा पञ्च)हरुसँग जहिले पनि मुडभेट भइरहन्थ्यो । तर्कले म उनीहरुलाई पछार्थे । तर उनीहरु प्रशासनको आडमा बोल्थे, तर्साउँथे । एक जना तामाङ सम्मानीयले त प्रहरी छोरोलाई नै सँगै राखेर वहस गर्न थाले । नेवार समुदायले भिन्तुना मनाउन हुने, नेवार भाषामा पत्रिका निकाल्न हुने, हामीले आफ्नो भाषामा पत्रिका निकाल्न नहुने भनेर तर्क गर्दै वातावरण केही सहज बनाएर म उम्केको थिएँ । खै किन हो कुनी त्यस ताका नेवार र मैथिली भाषीलाई पत्रिका निकाल्न, चाडपर्व मनाउन र कृतिहरु छाप्न समेत छुट थियो । अन्यलाई थिएन ।

यस्तो विषम परिस्थितिमा पनि स्योम्हेन्दो परिवारले त्यसताकाका विभिन्न आठ ओटा जति तामाङ सङ्घ संस्थाहरुलाई भेला मार्फत् एकतावद्ध गराएर नेपाल तामाङ घेदुङको स्थापना गर्न सफल भयो । पछि २०४७ जेठको अन्त्यतिर राष्ट्रिय अधिवेशन पनि सम्पन्न भयो ।

मैले पत्रिका निकाल्ने कामलाई निरन्तरता दिएँ । मातृभाषालाई राज्यले विभेद मात्र होइन गाई खाने भाषा भनेर अपमानित गर्ने गरेकोले प्रतिरोध गर्न कलम चलाएँ । तामाङका साथै आदिवासी जनजातिका भाषा, साहित्य, संस्कृति र प्रकाशन सम्वन्धी समाचार, विचार, धारणाहरु खोजी खोजी पढथेँ, छाप्थेँ । तत्कालीन तामाङहरुले कि पञ्चायती सत्ता बुझ्दथे, कि साम्यवाद वा प्रजातन्त्रको कोरा सिद्धान्तहरु । त्यसताका वाह्य ज्ञानविज्ञान र जीवन दर्शनको मात्र चर्चा हुन्थ्यो  नेपाल भित्रका ज्ञान विज्ञान र जीवन दर्शनको बारेमा खासै चर्चा हुदैंन थियो । हामीले देशभित्रका मौलिक संस्कृति, सम्पदा र ज्ञानविज्ञानको बारेमा पनि चर्चा चलाउथ्यौं । म क्रमशः सांस्कृतिक चेतले पनि परिपक्व हुँदै थिएँ ।

छयालिस सालको जनआन्दोलनको म प्रत्यक्षदर्शी बनेँ । राजनीतिक क्रियाकलापको अवलोकन गरेँ, विभिन्न राजनीतिक विचारधाराहरुसँग परिचित रहेँ तर जहाँ पनि आफ्नो समुदायको हित छ छैन भनेर खोजेँ । पार्टीका कार्यकर्ता र मानवअधिकारवादीहरु राजनैतिक अधिकार प्राप्तिका लागि मात्र केन्द्रित हुन्थे । उनीहरु आदिवासी समुदायको बारेमा, भाषा, धर्म, संस्कृतिको विभेदको बारेमा खासै चासो राख्दैन थिए । हामीले कुरा उठाएमा यी तपशिलका कुरा हुन्, प्रजातन्त्र आएपछि सबै ठिकठाक हुन्छ भन्थे उनीहरु । प्रजातन्त्र ल्याउनु पर्छ भन्ने तर्कमा हाम्रो फरक मत थिएन । हामी पनि खुला वा अर्धभूमिगत रुपमा सक्रिय भइरह्यौँ– प्रजातन्त्र प्राप्तिका लागि निरन्तर । हामी आ–आफ्नो तहमा सक्रिय रह्यौँ ।

मलाई लागेको एउटा रोचक प्रसङ्ग यहाँ उल्लेख गर्न चाहन्छु । काठमाडौँ पसेदेखि नै म पाका तामाङहरुसँग तामाङ जाति र लेखनको बारेमा कुराकानी गर्ने गर्दथे तर उनीहरु परिस्थितिका दास भइसकेका रहेछन् । उनीहरु मूलतः दुइटा कुरा उठाउँदथे– (एक) तामाङ भाषा लेखनको कुरा उठ्यो कि कुन लिपिमा लेख्ने  ? भनेर प्रश्न तेर्साउँथे, (दुर्इ) तामाङ जातिबारे केही कुरा गर्‍यो कि हामी कहाँबाट आएका हौँ ? भनेर अडको थाप्दथे । त्यति बेला यी दुबैको प्रश्नको उत्तर सहज थिएन । वास्तवमा यो चिन्तन सिर्जनाका लागि बाधक थियो । निकास दिने प्रश्न थिएन ती । धेरै उत्साहित साथीहरु यसैमा अल्झिन्थेँ । म पनि पाँच–छ वर्ष अल्झिएँ । ३०–३२ वर्ष पछि पनि आज हामीसँग ठोस उत्तर छैन ।

आज मलाई आनन्द लागिरहेछ, आनन्द मात्र होइन गर्व पनि लागिरहेछ । ती पाकाहरु आज पनि त्यही कुरा दोहोर्‍याइरहेका छन् कुन लिपिमा लेख्ने भनेर । त्यसबेला कुनै मौलिक लिपि नदेखिएकोले म र मेरा साथीहरुले देवनागरी लिपिमा नै लेख्न सुरु ग¥यौँ, सहयोगी हातहरु थपिदै गयो र आज हामीसँग तामाङ भाषामा नै लेखिएका कविता, गीत, गजल, कथा, उपन्यास, नाटक, एकांकी, निवन्ध, समीक्षा, समालोचना गरी लगभग २०० कृति उपलब्ध छन् । दुई–तिन सय स्रष्टाहरु लामबद्ध छन् । ९० भन्दा धेरै शीर्षकमा पत्रपत्रिका प्रकाशित भएका छन् । ५० भन्दा धेरै शीर्षकमा स्मारिका निस्केका छन् । तामाङ साहित्यको इतिहासको ठेली पनि प्रकाशित छ । सञ्चार र शिक्षाको क्षेत्रमा पनि तामाङ भाषीहरु सक्रिय छन् । लेखनमा मानकीकरण तयार भएको छ । तामाङ इतिहास बारेमा पनि हामीले धेरथोर उपलब्धि हासिल गरिसकेका छौं । थरै पिच्छेको वंशावली लेख्ने काम पनि अगाडि बढेको छ ।

अल्झेर बस्नु हुँदैन कहित्यै कतै, सिर्जना गरिनु पर्छ निरन्तर सधैँ भन्ने पाठ यस घटनाले मलाई सिकाएको छ । म आफ्नो परिवेशबाट सिक्दै अगाडि बढदैछु ।

४. चौथो चरण- मौनताको संस्कृति विरुद्धको चेत: वाक स्वतन्त्रता लगभग सुनिश्चित भए पनि नेपाल अधिराज्यको संविधान २०४७ ले नेपाललाई धर्म निरपेक्ष मुलुक बनाएन, समान भाषिक सांस्कृतिक अधिकार स्वीकारेन, मातृभाषामा शिक्षा सुनिश्चित गरेन, आदिवासी जनजातिका हक अधिकार र आकांक्षाहरुलाई सम्बोधन गरेन । बरु राज्यसत्ताको आडमा जतासुकै र जहासुकै आफ्नै हालीमुहाली हुने गरी उनीहरु बाहुनवाद लादने मानसिकतामा देखिन थाले । नेपाली भाषीहरु मूलधारका रुपमा झन् झन् दरिलो बलियो देखिन थाल्यो ।

यस परिप्रेक्ष्यमा आदिवासीहरुमा पनि मौनताको संस्कृति टुटन थालेको दृश्यपरिदृश्यहरु बाहिर आउन थाल्यो । दासताबाट उनमुक्तिको लागि सडक आन्दोलनलाई उनीहरुले हथियार बनाउन थाले । सताब्दिऔँ देखि विद्यामान सामाजिक विभेद अन्तको लागि आदिवासी जनजातिहरुले धमाधम आआफ्ना सामाजिक संस्था खोल्न थाले । समानुपातिक प्रतिनिधित्व र संघीय अवधारणालाई अघि सार्दै पहिचानको मुद्दा बोक्ने नेपाल जनमुक्ति पार्टी, आदिवासी जनजाति पार्टी, मंगोल नेसनल अर्गनाइजेसन जस्ता पार्टीहरु परिदृश्यमा देखिन थाल्यो । आदिवासी जनजातिहरुले राष्ट्रिय परिदृश्यहरुमा आआफ्नो पोजिसनको आधारमा हक अधिकार खोज्न उद्धत हुन थाले । मुलुकमा नयाँ नयाँ विचारधाराहरु सल्बलाउन थाले । मानिसहरु विभिन्न आस्थामा बाडिन थाले ।

छयालिस सालको परिवर्तनले केही सकरात्मक कदम पनि चाल्यो । संविधानतः नेपाल बहुभाषिक मुलुक बन्यो । नेपाली भाषालाई राष्ट्रभाषा र अन्य मातृभाषाहरु राष्ट्रिय भाषा भनेर विभेद गरेता पनि राणाकालदेखिको नेपालको एक भाषिक नीतिले निरन्तरता पाएन, क्रमभंग भयो । नेपाली भाषाको एक छत्र साम्राज्यमा प्वाल पर्‍यो । सरकारले वैरागी काइँलाको अध्यक्षतामा राष्ट्रिय भाषा नीति सुझाव आयोग (२०५०) बनायो । म पनि आयोगका सदस्य थिएँ । यस आयोगले मातृभाषाको विकासको लागि योजनाको नीति तय गर्‍यो । आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान ऐन (२०५८) पनि बन्यो । यसले नेपालका आदिवासी जनजातिको परिभाषा र सूची किटान गर्‍यो । मातृभाषा र आदिवासी जनजातिबारे राष्ट्रिय सोंचमा केही परिवर्तन देखिन थाल्यो ।

पञ्चायतकालमा लेखिएका कविताहरु सङ्कलन गरेर मैले चु साहेन्छे (२०४८) कविता सङ्ग्रह निकाले । २० भन्दा माथि तामाङ गणना नदेखिएकोले हजार लाखसम्म गन्न मिल्ने गरी तामाङ सङ्ख्या प्रणाली (२०४८) को विकास गरेर पुस्तिका निकाले । सरकारी सञ्चार रेडियो नेपाल र प्राथमिक शिक्षामा पनि तामाङ लगायतका मातृभाषाहरुले प्रवेश पायो । हौसिनु स्वाभाविक नै थियो । ममा मातृभाषाप्रति तृष्णा झन् बढ्यो । तामाङ भाषा, साहित्य र पत्रकारिताको क्षेत्रमा देखिएको अभाव पूर्तिका लागि धमाधम लेख रचना लेख्न थालेँ, पुस्तक पनि लेख्न थालेँ, पत्रिकाहरु सम्पादन गर्न थालेँ, तामाङ सङ्घ संस्था निर्माणमा पनि सक्रिय भए ।

प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना (२०४७–२०६२)को अवधिमा तामाङ वाङ्मयको खाल्टो पूर्ने क्रममा तामाङ शब्दकोश (२०५४), तामाङ व्याकरण (२०५४) लगायतका एक दर्जन जति पुस्तक प्रकाशित गरेछु । आधा दर्जन जति पत्रिका पनि सम्पादन गरेछु । प्राथमिक तहको पाठ्यपुस्तक लेखेछु । धेरैभन्दा धेरै पुस्तक लेख्नका लागि लेखकहरुलाई अभिप्रेरित गरेर तामाङ भाषा र साहित्यको बलियो जग बसाउनु थियो, तामाङ लेखनमा मानक स्थापना गर्नु थियो, हर सम्भव प्रयास गरेँ । यस अवधिमा धेरै तामाङ युवाहरु देखा परेँ सिर्जनालाई अगाडि बढाउनका लागि र गतिमा भाँजो हाल्नका लागि पनि । दुपवाङगेल मोक्तान, अजितमान तामाङ, रविन्द्र ग्यापाक, रमेशकुमार तामाङ, ध्यानबहादुर मोक्तान आदि तामाङ साहित्य सिर्जना र तामाङ पत्रकारितामा देखा परेँ । तामाङ गीतसङ्गीतको एल्बम उत्पादनमा चन्द्रकुमार मोक्तान पछि मानबहादुर दोङ, इन्दिरा गोले लगायतका दर्जनौ प्रतिभा देखा परे भने जयनन्द लामा, दिपेन्द्र दोङ लगायतका प्रतिभाहरु फिल्म निर्माणको क्षेत्रमा देखिन थाले  ।

विश्वभरिकै आदिवासीहरुको एउटा मुख्य विशेषता रहेछ – मौनताको संस्कृति (Culture of Silence) हुनु । तामाङ लगायत आदिवासी समुदायमा सताब्दी सताब्दीदेखि जमेको मौनताको संस्कार भत्काउनु थियो, कइरन मासिक (२०५०) मार्फत् त्यो प्रयास भयो । सरल भाषा शैलीमा लेखिएको यस मासिक पत्रिकामा आदिवासी जनजातिसँग सम्वन्धित भाषा, धर्म, साहित्य र संस्कृतिबारे वैचारिक लेख रचना छापिन थाल्यो । यसमा धेरैले लेखेँ, असङ्ख्यले पढेँ । पछि प्रायः सबै आदिवासी समुदायले आआफ्ना जाति, भाषा, संस्कृति आदिमा केन्द्रित भएर पत्रिका निकाल्न थालेँ । आदिवासी समुदायमा सांस्कृतिक चेतना बढेको देखियो । प्रजातन्त्र पुनस्थापना भएको एक दशक नबित्दै बजारमा दुर्इ दर्जन भन्दा धेरै मातृभाषामा पत्रपत्रिका प्रकाशन हुन थाल्यो, जाति चेतना उठाउने खालका, आफ्नो माटो र पहिचानलाई उद्बोध गर्ने खालका पुस्तकहरु प्रकाशन हुन थाल्यो । मौनताको संस्कारमा क्रमभङ्गता हुन थाल्यो । सिर्जनाको चेतना विकास भयो । कइरनमा प्रकाशित केही लेखहरु सङ्कलन गरेर मौनताको संस्कार टुटदै छ शीर्षकमा मैले पुस्तिका पनि निकालेँ । आफ्नो आर्थिक जग दिनप्रतिदिन कमजोर बन्दै गएकोले यो पत्रिका एक दर्जन अङ्क भन्दा धेरै निकाल्न सकिएनँ ।

यसै सन् ९० को दशकमा नै आदिवासी जनजातिहरुले आआफ्ना जातीय सङ्घ संस्था निर्माणको कार्य तिब्र गतिले अगाडि बढ्यो । ऐतिहासिक नायकहरुको खोजी गर्ने कार्य पनि निकै भयो । नेपालको पहिलो सहिद लखनसिं थापामगर अनुकल्पित चित्र कइरनको कभर पेजमा छापियो । यसबाट अभिप्रेरित भएर पहिलो किराती राजा यलम्बरको चित्र पनि देखिए । दसै नमाने बापत मारिएका रिदामा र राम्लिहाङ आठपहरिया आदिको फोटो, मूर्ति आदि बनाउने कार्यले निरन्तरता पायो । यो क्रम अझै निरन्तर चल्दै छ ।  आदिवासी जनजातिहरुले आाफ्ना गौरवशाली इतिहास, भूगोलका रेखाहरु र पूर्खाको थातथलो खोत्लन थाले, खोजेर बाहिर ल्याउन थाले, अध्ययन अनुसन्धान गर्न थाले । यसै क्रममा अपमानका साहित्य व्हारव्हारती बाहिर आउन थाल्यो । पाठ्यपुस्तक तथा नेपाली छापाहरुमा छापिएका, लेखिएका होच्याउने, हेप्ने, अपमानित महशुस गराउने खालका विभेदित सामग्रीबारे विरोध गर्ने, सम्वन्धित निकायमा विरोधपत्र वा ज्ञापनपत्र दिने खालका परम्परा व्हात्तै बढेर गयो । तामाङहरुले काठमाडौँ पोस्ट, हिमाल खबर पत्रिका, लोकसभाको पाठ्यपुस्तक, नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले आफ्नो अस्तित्व र पहिचानमा आँच आउने खालका सामग्री छापे बापत रोष प्रकट गर्न थाले, प्रतिरोध गर्न थाले, सडक तताउन थाले, त्यस्ता सामग्री छापेका कृतिहरु जलाउन पनि थाले । तत्कालीन सांसद भीमबहादुर तामाङले समेत विशेष समय लिएर लोकसभामा तामाङ अस्मिताको बारेमा बोले । सत्ता र सरकारमा जनसङ्ख्याको आधारमा आआफ्ना पोजिसन खोज्न थाले ।

यी सबै खाले घटना परिघटनामा प्रत्यक्ष साक्षी म बनेको छु, किनाराका साक्षी मात्र होइन । यस क्रममा हुलका हुल तामाङ युवाहरु परिदृश्यमा देखिन थाल्यो । जनयुद्धकालमा आ–आफ्ना सङ्घीय राज्य स्थापना गर्ने चाहना आदिवासी जनजातिहरुमा बढेको देखियो । तामाङहरुले तामाङ राज्यको मागलाई निरन्तरता दिइरहे ।

मेरो लेखनको बारेमा मैले एउटा कुरा छुटाउनु हुदैन जस्तो लाग्यो । सन् २००० मा अमेरिकाको कर्नेल विश्वविद्यालयको निम्तोमा म अमेरिकामा पुगेको बेला प्रा.डा. क्याथरिन एस. मार्चले कुराकानीको दौरानमा भनेकी थिइन्– तामाङ लेखन प्रतिक्रियामूलक (Proactive) छ । उनले प्रष्ट पारिन्– आफ्नो मौलिक लेखन वा अध्ययन अनुसन्धान भन्दा पनि कसैले केही लेखे वा भने पछि प्रतिक्रिया व्यक्त गर्ने गर्दछन् । उनको भनाइपछि तामाङ लेखनलाई मैले निकै खोतले, पुनरावलोकन गरे । साँच्चै हामीले आफ्नो स्वविवेकले नलेखेको पाएँ । अरुले केही घोचेर भने पछि मात्र कि ठीक कि बेठीक भनेर हुइया गर्दो रहेछ । मेरो लेखन पनि त्यस्तै पो रहेछ । कि आफ्नो संस्कृति ठीकठाक छ भनेर सिद्ध गर्ने खोज्ने कि होइन भनेर भुरकुट गाली गर्दै लम्बे तान लेख्ने आदि । प्रतिरक्षात्मक लेखन ।

यसपछि मेरो लेखनको धार फेरियो । आवश्यकताको अनुभूति भएपछि मात्र लेख्न थालेँ । अनुसन्धानमूलक लेखनमा मेरो ध्यान केन्द्रित हुन थाल्यो । पाठक बढ्न थाल्यो  । केही हितैषीहरु मेरा पुस्तक छाप्न पनि उत्सुक देखिन थाल्यो ।

४. पाँचौ चरण- पहिचानमुखी चेतको लहर: लोकतन्त्रको स्थापनापछि अर्थात् २०६३ यता आदिवासी जनजातिहरुमा आफ्नो अस्तित्व, अस्मिता र मौलिक पहिचान कायम राख्ने चेतना व्हात्तै बढेको छ । मेरो लेखनमा पनि अधिकारमूखी सोंच र चिन्तन विकास भएको देख्न सकिन्छ । नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३, आदिवासी जनजाति सम्वन्धी अन्तर्राष्ट्रिय श्रम सङ्गठनको महासन्धी नं.१६९, संयुक्त राष्ट्रय संघको आदिवासी जनजाति सवन्धी घोषणापत्र आदि पारित भएपछि आदिवासी जनजातिहरुमा आफ्नो अधिकार, अस्तित्व, अस्मिता र पहिचानबारेको चेतनामा अभिवृद्धि भएको छ । समानुपातिक र समावेशीताको चर्चा उत्कर्षमा छ । पहिचानमा आधारित संघीय राज्यको लागि निरन्तर आवाज घन्काइरहेका छन्, सडक तताइरहेका छन् । प्रतिरोध गर्ने चेतबाट प्रारम्भ भएको हाम्रो सांस्कृतिक चेत क्रमशः विकास हुँदै पहिचान सहितको संघीय राज्य निर्माणका लागि घन्किन थालिएको छ ।

२०६३ यताको ९ वर्षमा मैले तामाङ जाति, भाषा, साहित्य, संस्कृति, पहिचान सम्वन्धी एक दर्जन जति पुस्तक प्रकाशित गरेछु । आधा दर्जन जति तामाङ साहित्यिक संस्थाहरु पनि अस्तित्वमा छन् र तामाङ साहित्य सिर्जना र प्रकाशनमा सक्रिय छन् । तीन दर्जन जति एफएम रेडियो स्टेशनहरुबाट तामाङ भाषामा समाचार तथा कार्यक्रम प्रशारित भइरहेका छन् । नयाँ नयाँ पत्रपत्रिका र स्मारिका प्रकाशित भइरहेका छन् । दर्जनौ तामाङ स्रष्टा र भाषासेवीहरु जताततै सक्रिय देखिन्छन् ।

अहिले जातीय इतिहासको पुर्नलेखन गर्न, राज्यले गरेको विभेद र अपमान थाहा पाउन र आदिवासी अधिकार बुझ्न थप मौका मिलेको छ । केही मातृभाषीहरुको ध्यान बहुभाषिक शिक्षातिर पनि केन्द्रित भएको छ । आ–आफ्ना पहिचानसहितको राज्य निर्माणको लागि सडक र सदन दुबै तताउन थालेका छन् । जताततै सभा, समारोह, गोष्ठी, सङ्गोष्ठी भइरहेको देखिन्छ, सुन्न सकिन्छ, अखबारहरुमा पढ्न पाइन्छ ।

म पनि पहिचान र अस्मिता कै सन्दर्भमा अझै लेखिरहेको छु । जे जति भने पनि र गरे पनि तामाङ साहित्यले अझै ठोस आकार पाउन सकेको छैन । तामाङ भाषालाई खासै गति दिन सकिएको छैन । तामाङ वाङ्मयमा धेरै ग्याप छ । मेरो लेखन अझै सतही नै छ गहन हुन सकेको छैन । स्वाभवतः मेरो लेखन आन्दोलनमुखि छ, आन्दोलनमै होमिएकोले होला प्राज्ञिक हुनसकेको छैन । आन्दोलनको परिवेशमा प्राज्ञिक लेखन पाउन गाह्रो पनि हुँदो रहेछ । तर म त्यसतिर पनि उन्मुख छु ।

६. निचोडः सन् सत्तरीको दशकमा दमनको प्रतिरोध गर्ने चेतबाट सुरु भएको मेरो लेखन–यात्रा आफ्नो सांस्कृतिक चेतलाई आत्मसात गर्दै आदिवासी समुदायमा जमेर बसेको मौनताको संस्कृतिलाई क्रमभङ्ग गराउने र आफ्नो मौलिक पहिचान र अस्मिता कायम राख्ने चेततिर उन्मुख भयो । यसै चेतमा केन्द्रित भएर लेखिएका मेरा साढे तिन दर्जन कृति प्रकाशित छ ।

राज्यले अझै (क) तामाङ जाति लगायतका आदिवासी जनजाति समुदायको संस्कृति (भाषा, जीवनशैली, समानता, वन्धुत्व, स्वतन्त्रता) माथि विभेद र अपमान गरिरहेकोले, (ख) राष्ट्रिय समुदायको धर्म, संस्कृति र मूल्य मान्यता थोपरिरहेकोले, (ग) आफ्नो परम्परागत संसाधन (जल, जंगल र जमिन आदि) र राष्ट्रको स्रोतसाधनमाथि विभिन्न बहानामा राज्य र राष्ट्रिय समुदायले कब्जा जमाइरहेकोले, (घ) आदिावसी समुदायको मातृभाषा, वाङ्मय, संस्कति, जीवन–दर्शन र मूल्यमान्यता आदिले उचित मान–सम्मान नपाएकोले र (ङ) आफ्नो पहिचान, अस्मिता र अस्तित्व नै संकटमा पारिराखेकोले पहिचानसहितको संघीय राज्य नबनेसम्म आदिवासी लेखन आन्दोलनमुखी नै रहनेछ । तामाङलगायतका आदिवासी जीवनशैलीलाई अभिव्यक्त दिन र आफ्नो पूर्खाको धरोहर- भाषा, संस्कृति, सम्पदा, ज्ञनविज्ञान, वाङ्मयलाई नयाँ पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्नका लागि पनि हाम्रो लेखनले निरन्तरता पाउन आवश्यक छ । म पनि तामाङ समाजकै एक सदस्य भएको नाताले मेरो लेखन पनि समाज र राष्ट्रिय परिवेशको दास भइरहने जस्तो लाग्छ । स्रष्टाहरुले सदासर्वदा राज्यको प्रतिपक्षको भूमिका खेलिरहने हुनाले अझ संघीय राज्य निर्माण भएपछि सामाजिक न्याय नपाइरहेका अल्पसङ्ख्यक र निमुखा समुदायको हकहितको पक्षमा लेख्नु पर्ने हुन्छ । मेरो लेखनले पनि अझै केही वर्ष अहिलेको जस्तै आन्दोलनमूखी लेखनलाई निरन्तरता दिन पर्ने हुनसक्दछ । अबको आन्दोलनमूखी लेखनलाई प्राज्ञिक चिन्तन प्रदान गर्नु पनि मेरो ध्येय हुनेछ ।