१. तिबा
तामाङ सेमलेङ न्हाङला ह्वाइखा विधा ब्रिबा थेन छ्योइला रुपरि खाबा दोङराप ओत्ते ह्रेङबा आरेसाइ चुला दोङराप ल्हानान ह्रेङ्बा थेन ल्हेबा मुबा बिबारि खाम्ला । खाराङले बिसाम ओन्मा दाङ्बो दुइहेन्छेन ह्याङ्ला आखे म्हेमेसे काइपा, काइमोला रुपरि गोबान (कोबान) खाबा ह्वाइ नोन् ह्याङ्ला तामाङ ह्वाइखाला केवा हिन्ना । थे दुइला म्हार खानि म्हुइ खानि ह्राङ्बा दोङराप ब्रिसि थान्बा थेन छ्योइरि बिसाम खाबारि खाम्बा आरे । थेतासिन तामाङ सेमलेङला देन्बा दोङराप अझैनोन गाउग्यापसेन मुला ।
२. ङोसेबा
सेमलेङला मुख्य गोर ङा विधान्हाङरि ह्वाइखा गोर गि सशक्त विधा हिन्ना । ह्वाइखारि विशेष लासि सेमताम, भाव, घटना गोबारि, थेबारि, ङ्यान्बारि सजिलो ताना स्हेङ्बा ताबा मुला । खस सेमलेङरि काव्य –कविता) न्हाङरि ह्वाइखाला छ्यामरि ह्वाइ, गजल, मुक्तक, हाइकु थेन ताङ्कादा एन थान्बा म्राङ्मुला । थेह्राङनो लासि ह्वाइखा न्हाङरि पुटकर ह्वाइखा, ह्रेङ्बा ह्वाइखा, खण्ड काव्य थेन महाकाव्य नोन थान्बा याङ्बा मुला । तामाङ ब्रिखेनगादेसे थेनोन ग्याम चुङ्बा म्राङ्बा मुला । तामाङ सेमलेङरि ह्वाइखा विधा लोक ह्वाइखाग्याम सन् १९५६ रि तेबा तिबा म्राङ्मुला । चुराङले सन् १९५६ हेन्छेन तामाङ सेमलेङदा माया लाबा सेबा गोबागादेसे ह्वाइखा ह्रुप्पा थेन तेबा गे लासि खाबा म्राङ्मुला । तामाङ ह्वाइखाला खाजिबाइ बिमा ङ्हाच्छाला छ्योइ अमृत योन्जन–तामाङला ‘चु सा हेन्छे’ (२०४७) हिन्ना । तामाङ सेमलेङरि चु गेस्यो (कार्यपत्र) रि तामाङ ह्वाइखाला जे ताम लाबा मुला । ह्वाइखा बिबा तिला, तामाङ ह्वाइखा बिबा तिला, तामाङ ह्वाइखाला दोङराप (तामाङ कविताको इतिहास), दान्देला दुइदान (वर्तमान अवस्था), दान्देदोनाला गे (उपलब्धि), चुनौति थेन् दारेमला ग्यालाम क्राछिकरि तुन्बा चर्चा लाबा बाङ लाबा मुला ।
२.१ ह्वाइखाला ङोसेबा
ह्वाइखा बिबा चुनोन÷चुह्राङ्बा बिबा तामारि ल्होलोल्होलो खेन्पोगादेला ताम चुह्राङ्बा मुला– ‘कवि’ छिकरि ‘य÷यत्’ प्रत्यय थुइसि ‘काव्य’ ताबा हिन्ना । ‘काव्य’से ह्वाइखा ब्रिखेन (कवि) से लाबा गे वा चोम्बा रचनादा (गद्यात्मक÷पद्यात्मक ङिदान) ओन्बा मुला । ‘ह्वाइखा ब्रिखेन’ (कवि) से मैफर लासि ताम पाङ्बारि वा चोम्बारि सेबा बोन वा म्हि बिबा तामुला । स्यारकि सेमलेङ (पूर्विया साहित्य) रि काव्य थेन कविता या ह्वाइखाला याक्खरिन बिसि पाङ्सि खाबा मुला । ‘कवि’ रि ‘त’ (तल्) छ्यामरि ‘आ’ (टाप्) प्रत्यय थुइसि कविता छिक स्हेङ्बा म्राङ्मुला ।
न्हुपगाइलिङरि एन् ह्वाइखा ब्रिबा ताङ खाजिबाइ बिमा ङाच्छा बिसि पाङ्सि खामुला । थेनिला ुउयभतचथु छिक ुउयभतु ग्याम थोन्बा म्राङ्मुला । गुङला दुइ (मध्यकालिन) ला अङ्ग्रेजिरि ुउयभतभु, ल्याटिन ग्योइला ुउयभतबु, ग्रिक ग्योइरि ुउयभतभकु ताबान छार अङ्ग्रेजिरि ुउयभतु ताबा हिन्ना । चुला अर्थ ‘कवि’ तामुला । ुउयभतचथु बिबा ह्राङलेन न्हुपगाइलिङल ुउयझु छिक एन् पाङ्सि खाबा म्राङ्मुला । फ्रान्सेलि ग्योइरि ुउयझभु, ल्याटिनरि ुउयझबु, ग्रिकरि ुउयझबु ताबाम अङ्ग्रेजि ग्योइला ुउयझु ताबारि दोगाबा हिन्ना । चुह्राङलासिन उयभत, उयभतचथ, उयझ छिक गिसेम गिरि डिक्सि चिबा म्राङ्मुला । उयझ से ह्वाइखा ब्रिखेन थेन उयभतचथ ला छ्यामरि उयझ से ह्वाइखादा ओन्मुला ।
२.२ तामाङ ह्वाइखाला ङोसेबा
तामाङला मौलिकता पुइबा ह्वाइखा नोन तामाङ ह्वाइखा हिन्ना बिबा ताम खेन्पोगादेसे पाङ्सि खाबा मुला । प्रस्ट बितोमा तामाङला मौलिकता, तामाङ कला, धर्म, रिमठिम, ङोसेबा ओन्बा स्हेगादे थुर्सि तामाङ ग्योइरि ब्रिबा ह्वाइखादा तामाङ ह्वाइखा बिबारि खाम्ला । थेह्राङनोन लासि फिला परिधिन्हाङरि चिसि ब्रिबा ह्वाइखा जाम्बुलिङला खाजिबाइ ग्योइरि दोसि खासाइ थे ह्वाइखा तामाङ ह्वाइखा ताला बिसि सेलेङखेन्पोगादेसे पाङ्बान खाबा मुला । चुला अर्थ तामाङ सेमलेङला खाजिबाइ विधारि ब्रिगु साङ्मा ब्रिगुग्याम तामाङ ग्योइ जो खासि आताबा, तामाङ ग्यो जे पोप लासि ब्रिबा खाजिबाइ सिर्जना तामाङ सेमलेङ÷तामाङ ह्वाइखा ताबारि आखाम बिसि गोतोबा छोर्मुला । थे ताबासे तामाङ मौलिकताग्याम थारेङ तासि, तामाङ ङोसेबाग्याम फिर्छ्योङ्सि ब्रिबा सेमतामगादे तामाङला सेमलेङन्हाङरि वाङ्आखाम बिबा ताम एन् नुप्नाले गोतोबा छोर्मुला । दारेम तामाङ मौलिकताला ङाम्रि छ्यामरि तामाङ ङोसेबाला क्यारक्युर चिसि ब्रिखाम्साम जे तामाङ सेमलेङदा, ह्वाइखादा स्यानला ओन्छाङ तामाङ सेमलेङ, तामाङ ह्वाइखा चुनो हिन्ना बिसि ङोसेना लाबारि खाम्नाम बिबा ताम तामाङ ब्रिखेन दोबा रहर सेमरि पुइबागादेसे सेमतिङहेन्छेन गोबारि खाम्तोबा म्राङ्बा मुला ।
२.३ ‘ह्वाइखा’ छिक
तामाङरि ‘ह्वाइ’ ग्याम ‘ह्वाइखा÷ह्वाइराप’ ताबा म्राङ्बा मुला । छिकला ठुङ्रापदा च्यामा ‘ह्वाइ’ला अर्थ चोम्बा म्हिसे गोबारि ताबा वा गोसिमान चोम्बा (पोप्पा), ङ्यान्मा वा थेमा सेम ताङ्बा, ठुङ्राप, दुङाल, ताङ्बा दुइ या दुइला ङाम्ङाम चिसि चोम्बा सेमलेङ हिन्ना । थेनोन ह्वाइग्याम ह्वाइखा ताबा हिन्ना बिसाम तिगाइ ब्रिखेनकादेसे जा चुदा ‘ह्वाइराप’ नोन बिबा लाबा म्राङ्मुला । चुराङ ताबासे मुलाताला, तामाङ ग्योइखेन्पो अमृत योन्जन–तामाङसे तिलाइ ङाच्छा चेक्खेन ह्राङला ‘ह्याङ्ला ह्वाइ’ –हाम्रो गीत) छ्योइरि ह्वाइखा थेन जगलगादेदा ह्वाइ न्हाङरि थान्स्ह्युबा मुला । तामाङ ब्रिखेन रबिन्द्र तामाङसे बिसाम ह्राङला ‘तामाङ कवयित्रीका मातृभाषाका कविताहरु’रि ह्वाइखादा चेक्खेन थान्स्ह्युबा मुला । थेरि ह्वाइ थेन गजलदा थान्स्ह्युबा आरे । ह्वाइखा दान्देदोनारि दोखामा खाजिबाइ बिमा ल्हाना ब्रिबा बिधा हिन्ना ।
अङ्ग्रेजि उयभतचथ या उयझ थेन खस ग्योइला ‘कविता’दा तामाङ ग्योइरि ‘ह्वाइखा’ बिबा लाबा हिन्ना । ह्वाइखादा दुपवाङ्गेल मोक्तान थेन चन्द्रकुमार मोक्तानसे बिसाम ‘ह्वाइराप’ बिस्ह्युबा म्राङ्बा मुला । तासाइ ह्वाइखा ल्हानासे पाङ्सि छ्यामरि ब्रिसि खाबा मुला ।
३. तामाङ ह्वाइखाला ऐतिहासि पृष्ठभूमि
तामाङ ह्वाइखाला काइरानदा च्याबारि थेबिमा ङाच्छा चुला ह्रिक्पा –प्रकृति) दा टाइखाम्तोला । चुरलासि च्यामा तामाङ ह्वाइखा न्हाङरि गोर ङि ह्वाइखा स्यापखाम्ला । गि सुङअख्खरला ह्वाइखा (मौखिक कविता) स्यान्दो ब्रिसि छिपा ह्वाइखा । सुङअख्खरला ह्वाइखा तामाङला दाङ्बोहेन्छेला (शास्त्रीय) सेमलेङ हिन्ना, चु बोन, बान्पोदेन थुइबा म्राङ्मुला । थेसेलामा तामाङ सेमलेङरि स्यान बिमा चु विधाला दोङराप ह्रेङ्बा मुला । चु विधा जिक्तेनपा ह्वाइ (लोक गीत) ग्याम सन् १९५६ रि छिपा म्राङ्मुला । थे दुइहेन्छेन तामाङ सेमलेङदा माया लाबा सेबागोबागादेसे ह्वाइखा ह्रुप्पा थेन छिपा गे लासि खाबा म्राङ्मुला । तामाङ ह्वाइखाला खाजिबाइ बिमा ङाच्छाला छ्योइ अमृत योन्जन–तामाङला ‘चु सा हेन्छ’ (२०४७) छिपा हिन्ना । वि.सं. २०१६ हेन्छे वि.संं. वि.सं. २०७२ दोखामा तामाङ सेलेङरि ह्वाइखाला छ्योइ छिपा ग्यार्जा (१००) वाइसि जिन्बा मुला । दान्देदोनारि तामाङ ह्वाइखासे ल्होलोल्होलो ग्याम ओइसि जिन्बा मुला । ह्वाइखारि ह्वाइ थेन तुन्बा ह्वाइखा ल्हाना ब्रिबा म्राङ्मुला । लिच्छारि खासि ह्वाइखा ब्रिबा झ्यो (शैली) रि पोसि छार झ्यो खाबा म्राङ्मुला । उर्दु झ्योला गजल, जापानी झ्योला हाइकु थेन ताङ्का नोन वाङ्सि जिन्बा मुला । दुखला ताम गिक्छा छ्योइ तेसि दात्तेदोनाला दशक ङिसे गाङ्साल दुइ न्हाङरि खण्डकाव्य ङि जे छिपा मुला बिसाम महाकाव्य केबारि खाम्बा आरे । बुद्धिमान मोक्तान थेन सन्तविर लामा पाख्रिनसे देवनागरि हिगिरि छ्योइ तेबारि तिमाहेन्छे ङाच्छादा पूर्वआधुति बिबारि खाम्ला । चुलिच्छा तामाङ सेमलेङ एन् आधुनिक दुइरि वाङ्जिन्बा मुला । जाम्बुलिङ खोर्लोरि उत्तरआधुनिकतावादी ह्वाइखा ताम एन् लाबा म्राङ्मुला । तासाइ ह्याङलारि बिसाम थेह्राङबा ह्वाइखा ब्रिबा म्राङ्बा आरे । तामाङ डाजाङ मिनला सेमलेङरि गे लाबा गेन्दुन ठ्वाङमाहेन्छे बिसाम तामाङ ह्वाइखा छार झ्यो –नया“ शैली) थेन धार चुङ्बा म्राङ्मुला । तामाङ स्रष्टा समाज ठ्वाङ्बा लिच्छा समसामयीक तामदा किन्सिमान सोमसुर चुबा मुला । थेलिच्छा सोमसुरलान ईश्वर थोकरसे ल्हानान तुन्बा प्रयोगवादी ह्वाइखागादे ब्रिबा मुला । थेह्राङनो लासि सोमसुरलान गोले केआर चालिसेलिसे नोन ङाच्छाला बिमा ल्होलो धारला ह्वाइखागादे ब्रिबा बाङ लाबा म्राङ्मुला ।
४. दान्देला दुइदान (२०६३ चुर्से)
तामाङ ह्वाइखासे तामाङ सेमलेङला खाजिबाइ बिमा ग्रेन ह्याल्ङा –विधा) बिसि ह्राङ्ला ङोसेबा स्होबारि खाम्बा मुला । २०६३ साल चुर्से जनआन्दोलन बो ङ्हि लिच्छा तामाङ ब्रिखेनगादेरि ह्वाइखाला छ्योइ तेबा होडनो ताबा म्राङ्मुला । तामाङ सेमलेङला विकासला लागिरि चु ज्याबा गे हिन्ना छोर्बा मुला । ङ्हाच्छा–ङाच्छा ल्हाना ह्राङ्बा माया प्रेम, तामाङ रिमठिम, कला, धर्मला क्यारक्युर चिसि ह्वाइखा ब्रिबा म्राङ्मुबा बिसाम दान्दे खासि ब्रिखेनगादे ह्राङला देन्बा ङोसेबाला थोरि ल्हाना ह्राङ्बा ह्वाइखा ब्रिबारि जान्बा म्राङ्मुला । चु ताङरि ब्रिखेनगादे ह्राङला याङताम थेन कर्तव्यरि छोरोवा खाबा म्राङ्मुला । तामाङ ह्वाइखाला ङ्हाच्छाला छ्योइ प्रकाशन ताबा दिङ १९९१ इ. ह्यान्छे दान्दे २०७२ साल दोखामा ब्लिच्युइङा (४५) दिङ दोखामादोनारि तामाङ ह्वाइखासे ह्रेङबा ग्याम थासि जिन्बा मुला । चु दिङला गुङरि ल्हानान ब्रिख्खेनगादेसे केवा किन्सि जिन्बा मुला । ह्वाइखा ब्रिख्खेनरि जाकोला थेन जामेकोला च्योच्यो ह्राङबा म्राङबा मुला । ल्होलोल्होलो विषय ल्होलोल्होलो ब्रिख्खेनला ब्रिगुग्याम्से ल्हाना बिमा ल्हाना ज्याबा ज्याबा ह्वाइखागादेला डिहि स्हेङ्सि जिन्बा मुला बिबारि खाम्ला । जनआन्दोलन बो ङ्हि थुम्बा दिङ ०६३ सालरि तामाङ सेमलेङरि खाजिबाइ ह्वाइखाला छ्योइ थोन्बा म्राङबा आरे । थेलिच्छा ०६४ रि अस्मिता थिङ ‘म्हेन्ददो’ला ‘दुङालला ल्हुइ’ थोन्बा म्राङ्मुला । चु ब्रे दिङला गुङरि सोमच्युडु (३६) तामाङ ह्वाइखाला छ्योइ खाबा म्राङ्मुला बिसाम तामाङ डाजाङ थेन तामाङ साहित्य एकेडेमी डिक्सि ०७० सालरि बुद्धिमान मोक्तानला ‘जिक्तेन तामछ्योइ’ थेन सन्तविर लामा पाख्रिनला ‘स्येबु–स्येमु’ सोम्छा संस्करण तेबा याङबा मुला । ०६३ चुर्सेला गुङरि ल्हनान फुटकर ह्वाइखागादे तामाङ स्योस्योगादेरि थोन्बा याङमुला । दान्दे तामाङ डाजाङ, तामाङ स्रष्टा समाज, नाङसाल क्लब नेपाल याम्बु थेन सेमलेङ न्हान खोपोङ लासि ला दाङ्सेन गोर ब्लि तामाङ सेमलेङ गेताङगादे तासि खाबा मुला । याम्बु थेन खोपुङरि दान्दे चु गोर ब्लि सेमलेङ गेन्दुनगादे सशक्त थेन सक्रिय म्राङ्मुला । याम्बु थेन खोपुङरि जे आताना याम्बु फिग्र्याप सिन्धुलि थेन तिलाइ जोङरिनो तामाङ सेमलेङ गेताङगादे ताबान खामुला । थे गेताङगादेरि खाजिबाइ बिमा ल्हाना ह््वाइखा (काव्य) थान्सि खाबा मुला । थेरि छार्बा छामे ब्योनकादे जोम्सि ह्राङ्लान ग्योइ, धर्म, रिमठिम थेन ताम्सालिङला फिरि, ङोसेबाला तामरि ब्रिगु स्याङ्सि खाबा मुला । तासाइ नोन सेमलेङफिरि चु बिमा फिग्र्यापला म्हिसे सेमला ङामरि थान्सि च्याबारि खाम्बा आरे । थेसेलामा गे आरेबा छामे–ब्योनगादेला प्रच्याल्बा ग्ला बिबाह्राङ लासि च्यासि खाबा म्राङ्बारि खाम्ला । चुनोन तामगादे फेरि च्यामा म्लेला आदेबा ताम तिगा बिसाम दान्देदोनारि च्युगिक बिमा ल्हाना सेमलेङला गेन्दुनगादे ठ्वाङ्सि जिन्बा म्राङ्मुला । थेनोन् गेन्दुनगादे डिक्सि तामाङ सेमलेङलाइ नोन जोम्ना (सम्मेलन) लासि खाबा मुला । दारेम चुसे सेमलेङला छार, खाइमाइ अफुप्पा ङ्हज्याङ ग्याम खासेला मुला छ्यामरि सेमलेङरि ब्रिगु स्यङ्सि खाबा ब्रिखेनगादेदा ङच्छा निबारि दुइ थेन ग्याम पिन्सेला मुला बिसि म्हान्बारि खाम्ला ।
४.१ गेन्दुन थेन छ्योइ तेबाला दुइदान
तामाङ सेमलेङला छ्योइ तेबारि सेमलेङ गेन्दुनला छ्यामरि स्यान्दो तिलाइ तामाङ गेन्दुनसे बाहेक स्यान गेन्दुनगादेसे सेम पिन्बा म्राङबा आरे । दान्देदोनारि तामाङ गेन्दुनगादे ठ्वाङबा ताङ ग्यार्जा वाइसि बोगाल डु छ्योसि जिन्साइ तामाङ सेमलेङदा खासै थारेङ ङामसे डान्बा म्हान्बा म्राङबा याङबा आरे । चुराङबा दुइरि कादे ब्रिख्खेनलान बाङरि कादे सेमलेङ गेन्दुनलान बाङरि तामाङ सेमलेङला छ्योइसे केवा किन्बा म्राङबा मुला ।
४.२ दान्दे दोनारि ताबा गे
तामाङ सेमलेङरि ह्वाइखा विधा स्यान विधा बिमा ल्हानान फ्युक्पो म्राङबा मुला । तामाङ ह्वाइखासे ल्हानान् ह्रेङबा ग्यामगादे थासि चु ग्लारि दोगाबा मुला । दान्दे ला गिरिन ब्लिरेम दोना सेमलेङ गेताङ स्हेङ्सि खाबा मुला । चुसेलामा ल्हानान ब्रिख्खेनगादेसे ग्ला याङ्मुला । थेतासि ग्ला आयाङ्ना चिबाहेन्छे तामाङ सेमलेङला ङाम–ङाम ताबान ब्रिबारि सेम लाबा छार ब्रिखेनगादेसे ह्राङला सेम न्हाबा ग्ला थेन ब्रिगु म्युङबा ग्ला स्याप्सि खाबा मुला । ब्रिखेनगादे छार दिङला, छार स्होबा ओन्बारि च्याङ्नारिन तासाइ ङाच्छा वाङ्बान मुला । ह्वाइ गोबाग्याम चुबा तामाङ ह्वाइखारि दान्देदोना दोगामा ग्रेनराप (उपन्यास) थेन निबन्ध बाहेक ह्वाइखा, गजल, मुक्तक, हाइकु, ताङ्का, नाम्दार थोन्बा ताङ ल्हेसि खाबा मुला ।
अमृत योन्जन–तामाङला ‘चु सा हेन्छे’ (२०४७), दुपवाङ्गेल मोक्तानला ‘प्राङबोला ह्वाइ’ (सन् १९९२) थेन अमाता चोथेनला ‘ङ्याङला काइरनरी’ (२०४९) लासि दान्देदोना दोगामा ग्यार्जा गिसे सोम (१०३) ह्वाइखाला छ्योइगादे थोन्बा म्राङ्मुला । चुदे छ्योइन्हाङरि तामाङ सेमलेङरि गोर सोम खण्डकाव्य म्राङ्मुला । अमृत योन्जन–तामाङला ‘चु सा हेन्छे’ (२०४७) ह्वाइखा न्हाङरि मुबा ‘ह्याङला काइरन’ खण्डकाव्य, थेह्राङलेन कुलबहादुर तामाङला ‘दोर्जे’ (२०६९) खण्डकाव्य थेन मोक्तान भाइला ‘याम्बुला क्यापसुङछे’ खण्डकाव्य हिन्ना । तामाङ सेमलेङरि चु ताङ्बाला ताम हिन्ना । जिक्तेनकि ह्वाइ (लोक साहित्य) ग्याम चुबा तामाङ सेमलेङरि ह्वाइखा ल्हानान ङाच्छा मुला । ल्हानान तामगादेसे लासि चुसे ह्राङ्ला किन्तोबा थेन किन्बारि खाम्सेला ग्याम चुङ्बारि खाम्बा आरे बिसि पाङ्बा एन् लामुला । तासाइ नोन् तिनिन्हङ्गर छारदिङला सेमलेङला छ्यामरि छार छार ब्रोतला ह्वाइखागादे ब्रिबा ताङ ल्हेसि खाबा म्राङ्बारि खाम्ला । छिपा÷ब्रिबा ताङ्रि हिगिला ताम एन् थोन्बा मुला । ब्रिबाला ताङ्रि ल्हानान् छार छिकगादे स्हेङ्बा गे एन् तासि खाबा मुला बिसाम च्याङ्नारि तासाइ म्हासि म्लेसि निबा छिकगादेदा म्हाइबा गे एन् तासि खाबा मुला । लिच्छाला दुइरि दोगामा ह्वाइखाला ङ्यान्खेनगादे म्राङ्बारि वाङबा मुला । थेसेलामा तामाङ सेमलेङ गेन्दुनगादेसे ह्राङला लादाङसेला गेताङ दाम्सि ङ्यान्खेनला सेम डाबा ब्रिख्खेनगादेला एकल वाचन गेताङ एन् स्हेङ्सि खाबा मुला । चुसेलामा ब्रिख्खेनला ब्रिगु म्युङ्सि ह्वाइखागादे ज्याबा ल्हेबा तासि एन् खाबा मुला । चु बेनान तामगादेदा ओर्सि च्यामा तामाङ हवाइखासे ल्हानाला सेम डाबारि खाम्सेला म्राङ्बा मुला ।
४.३. तामाङ ह्वाइखाला प्रवृति
तामाङ ह्वाइखा ठुङ्माहेन्छे ल्होलोल्होलो खालला ह्वाइखागादे खाजि । ङाच्छा ह्वाइखा ब्रिबा झ्यो (शैली) ओत्ते ज्याबा आरेसाइ तामाङ ब्रोत ज्याबा याङ्बा मुबा । दान्देला ल्हाना ह्राङबा ह्वाइखागादे राजनीतिक परिवेश क्यारक्युर चिसि ब्रिबा याङबा मुला । अझ ०६३ साल चुर्से आन्दोलनला छाप सेमसि चिसि मुताला लिच्छाला ह्वाइखा च्यामा ब्रिख्खेनसे ङोसेबाला थोरि ल्हाना ह्राङ्बा ह्वाइखा ब्रिबान खाबा याङ्बा मुला । दान्देदोनारि खाराङबा ह््वाइखागादे खाजि बिमा ओन्मा दाङ्बोला बोम्बो थेन ताम्बासे गोसि खाबा ह्वाइखागादेसे ठुङराप, वmेराप, फाराप, लाराप थेन सेरापला थुमरि गोबरि खाम्बा छिकगादे चोम्सि गोसि खाबा म्राङ्मुला । गुङ्ला दुइरि खाबा ह्वाइखागादेसे सेलो ह्वाइला ब्रोत ल्हाना पिन्बा बिबा म्राङ्बा मुला । थेह्राङ्लेन दान्दे लिच्छाला तिलाइ ह्वाइखागादेसे बिसाम तामाङला बिम्ब, मिथक, प्रतीक प्रयोग लासि तामाङ सेमलेङरि ह्वाइखाला ज्याबा ब्रोत पिन्बा म्राङ्मुला । लिच्छालान ताम लातोमा तामाङ ह्वाइखारि क्यालो (ब्यङ्ग्यात्मक) ह्वाइखानो खाबा म्राङ्मुला । ब्रिख्खेन ढकबहादुर घिसिङसे क्यालो ह्वाइखागादे ब्रिबान खाबा म्राङ्मुला । ह्वाइखालान ताम लातोमा ठुङ्राप, तिल्मा ताबा लेबा–फेबा, जा थेन जामे गुङ्ला ताम छ्यामरि ग्लेठिमला थुमरि काइसाल पिन्बान ह्राङ्ला ङोसेबादा किन्सि थोपथाङ ह्रिबा दोना एन् म्राङबा मुला ।
५. चुनौति
तामाङ ह्वाइखाला ग्यामरि ल्हानान चुनौतिगादे म्राङबा मुला । ह्वाइखाला ताम लामा ब्रिख्खेनगादेलला ताम खाला । ब्रिख्खेनगादे ल्हानान् पुजुला ल्हुङ्रि गोङ्मा जुसि ब्रातोबा मुला । थेनिगादेदा ह्रो लाबा म्हि थेन गेन्दुनगादे स्यप्पारि खाम्बा आरे । ग्योइ खाराङ्बा, खालाङला ब्रिसेलाहेन्छे ब्रिबा ताङ्रि खाजिबा हिगि ब्रितोबा बिबा नोन आरे । थेह्राङनो लासि मुबा थेन स्होबा हिगिरि खाजिबादा किन्सेला बिबा तामरि एन् ताम डिक्पारि खाम्बा आरे । छिकगादे ह्रस्व थेन दिर्घला ताम योनान् थुम्सेला ह्राङ्बा आरे । सेमरि खाबा तामदा ह्राङ–ह्राङलान तोसासे च्यासि ब्रिबा लासि खाबा मुला । थेह्राङ्बान अर्थ गिनोन पिन्बा (पर्यायवाची) छिकगादेदा गोबारि खाम्बा आरे । ह्राङ्ला ग्लारि पाङ्रि खाबा ताम बिसि पाङ्मा ज्यार्दि ग्योइला छिकगादेसे तामाङ छिकगादे चासि जिन्बा मुला । तासाइ नोन ह्राङ्जा अरेबा स्यान्दो ग्लाला तामाङ छिकदा किन्बारि खाम्बा आरे । चुसेलामा तामाङ ह्वाइखाला ग्याम्रि पुजुला ल्हुङ ताबा मुला । आज्याबा वा अडिक्पा तामदा डिक्ना लाबारि सेमलेङ गेन्दुनगादे गुङ्रि काठुइ ताबा बिबा दान्देदोना थेम्याङ्बा, म्राङम्याङबा आरे । चुराङ्बा आन्थोलला गुङ्रि खाम्सि आखाम्सि खाबा छ्योइगादे ब्रिखेनसे ओस्नोन पिन्बारि खाम्बाइ आरे बिसाम पिन्बा वा खालाइ–खालाइसे ग्लुबा छ्योइ एन् कत्ते डोजि बिबा ताम एन गोखाम्बा आरे । सेमरि रहर पुइबा छारगादेसे लोप्पारि म्याङ्बा छार गेताङगादे ताबा छोर्बा आरे । चुसेलामा तोबा ह्राङ्बा ब्रिखेन थोन्बारि खाम्बा आरे ।
छ्योइ तेमा सुत्ताइ डोखेन (पाठक) गादेजा दोना लाबारि छार गेताङ स्हेङ्बारि खाम्बा आरे । छ्योइफेरि ज्याबा थेन आज्याबा तामफेरि ताम लाबा ताङ खाइमाहेन्छे चुला बिसि पाङ्बारि खाम्सेला दुइ खाबा आरे । कोइताम (समीक्षा) चेक्खेन आतना अडिक्पा समालोचना दोना लाबारि खाम्बा आरे । सेमलेङफिला गेन्दुनगादेसे डोबा ङ्यान्बा गेताङ चेक्खेन लासि दारेला छारग्याम चुङ्बारि गाह्रोन ताला । चुनोन चुनौति थेन समस्यागादे तामाङ सेमलेङ गुङरि मुबासेलामा तामाङ ह्वाइखासे तोदेदोना तामाङ ह्युल्बाला सेम डाबारि खाम्बा आरे ।
६. दारेला ग्याम
तामाङ ह्वाइखासे दारेम ह्राङ्दा देन्बालान छार स्होबारि खाम्तोला । थेला लागिरि हिगिला आडिक्पा तामगादेदा डिक्ना लाबारि खाम्तोला । गेन्दुनगादे गुङ्रि दुइ दुइरि सेमलेङला तामरि काठुइ लासि समस्यादा ङोसाना लाबारि खाम्तोला । दारेला ब्रिखेनगादे लोप्सि डोसि चेक्खेन ब्रिखेन दोबारि खाम्तोला । चुसेलामा ज्याबा ब्रिखेन थेन ज्याबान ह्वाइखागादे केसेला मुला । छ्योइ तेबा थेन चुङ्बारि छार गेताङ स्होतोला । ब्रिखेनगादेदा ह्रो लाबारि तामाङ सेमलेङ कोष स्हेङ्बारि खाम्तोला । मुदेबा डोबा थेन ङ्यान्बा गेताङदा छार स्होतोला । ब्रिखेनगादेसे ह्रेङ्बा दुइहेन्छे ह्वाइखा ब्रिसाइ छ्योइ तेबारि, थोन्बारि खाम्बा आरे । चुला लागिरि स्यान तामाङ गेन्दुनगादेदा छोर्ना लातोबा म्राङबा मुला ।
७. निष्कर्ष
तामाङ सेमलेङला विधागादेरि ह्वाइखा विधा स्यान विधा च्यासि फ्युक्पो म्राङबा मुला । दारेम चु विधादा देन्बा रुपरिन फ्युक्पो दोना लातोबा म्राङबा मुला । देन्बान अर्थरि फ्युक्पो दोना लातोबा बिबा तिला बिसाम दारेला ब्रिख्खेनसे विधाला थुमरि लोप्सि डोसि ज्ञान किन्सि तामाङ मौलिकताला ङामरि चिसि सेमलेङसे माइबा ह्राङबा÷तोबा ह्राङबा तामाङ ह्वाइखा ब्रिखाम्तोबा म्राङबा मुला । बिबाला अर्थ तामाङ ह्वाइखारि छार–छार ब्रोत, छार–छार झ्योला छ्यामरि तामाङ न्हाङला म्लेबान निबा, माबान निबा बिम्ब, प्रतीक, मिथककादे माइसि दुइसि प्रयोगरि बातोबा म्राङ्मुला । चुला लागिरि ब्रिख्खेगादेरि तामाङ सेमलेङला छ्योइला छ्यामरि स्यान ग्योइला सेमलेङला छ्योइकादे माइसि माइसि डोबा छ्याप (बानी) ला विकास तातोबा म्राङ्मुला । स्यान तामगादे ब्रिख्खेनसे ह्वाइखा ब्रिसि दोइ–दोइ तासाइ छ्योइ दोबारि खाम्बा आरे । चुह्राङबा दुइरि तामाङ गेन्दुनगादे तामाङ सेमलेङला ङामरि चिसि खाम्बा ह्राङबा ह्रो लातोबा म्राङ्बा मुला । चुह्राङ लाखाम्साम तामाङ ह्वाइखादा तोर दोना थेन ल्हेना लाबारि बाङ ताला ह्राङ छोर्बा मुला ।
सन्दर्भ सामग्री
१. तामाङ, अमृत योेन्जन, तामाङ साहित्यको इतिहास (२०६८) नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान ।
२. स्रष्टा आवाज मासिक, प्रकाशक ः तामाङ स्रष्टा समाज काठमाडौं ।
३. तामाङ डाजाङ मासिक, प्रकाशक ः२०७२।०४
४. ढुङ्गेल, भोजराज र दाहाल, दुर्गाप्रसाद (२०६५ः३) साहित्यशास्त्र र नेपाली समालोचना काठमाडौं, एम.वmे. पब्लिसर्स एण्डडिष्ट्रिब्युटर्स ।
५. प्रा.डा. भण्डारी, पारसमणि र पौडेल, माधवप्रसाद (२०६७ः१) नेपाली कविता र काव्य, काठमाडौं ः विद्यार्थी पुस्तक भण्डार)
