तिनि न्हाङगार ह्युलठिम स्हेङ्बा ताम ताचिबा मुला । ह्युलठिम स्होइ बिसि बोल्बा ल्हानान तासि जिन्जि । तिल्मा ङाच्छाला ह्युलठिमजोम्नासे स्होआखाम्ना दोसि चुनाव तासिमाम स्हेङ्बा ह्युलठिमजोम्नासे स्होसेला ताम ताचिबा मुला । दाते मस्यौदा खाजिन्बा मुला । थेरि खालाइदा तिगा तोबा, खालाइदा तिगा तोबा सेम आसाङबाकादेसे ह्युलठिम स्होबारि आपिन्गेलामा बहिस्कारनोन लानिबा मुला । ह्युलठिम स्होदोला बिसि तामाङ थेन स्यान्दो ह्युल्बागादेसे ल्हानान दुङाल लिल्मान न्हाजिन्बा हिन्ना । दारेम ह्युलठिम योनान खासेला ताम मुला ।
दातेला मस्यौदारि आदिवासि जनजाति, मधेसि, महिला, दलित, मुस्लिम स्यान्दो क्योङलान सेम ताङ्बा आरे । थेरि ०६२÷०६३ ला उपलब्धिदा सम्बोधन लाबा आरे । थेसे धर्मनिरपेक्ष, समावेसि थेन समानुपातिक प्रतिनिधित्वला स्युर्नाबाला मुला । ह्युलठिमरि नेपाल धर्मनिरपेक्ष ह्युल थान्तोला बिबा ताम मुला । फिरग्याप ह्युलसे क्लाङ्माहेन्छे चु पोइलाबा मुला । थेरसे दिल्लिग्याम प्रचण्ड, देउवा थेन स्यानदा बोर्सि दबाब पिन्बान मुला । मस्यौदारि म्हेदा दोसिन ‘राष्ट्रिय जनावर’ स्होजि । चु तामरि दाते थेबा विरोध ताचिबा मुला । हिन्दुवादि, ङ्हाज्याङ बिबा पाटिगादेला सोचसेलामा थेह्राङ ताजि ।
तामाङ चुरला स्यान्दो आदिवासि जनजातिगादेला ह्राङ–ह्राङला सामुदायिक ठिमगादे तामुला । थेग्याम नाम्सा, ह्युल्बाला रिमठिम दाङबा लामुला । थेन्ना स्होसेला ह्युलठिमरि ‘राष्ट्रिय जनावर’ पोतोबा तामनोन मुला । हिन्दुवादिकादेसे पो आपुङबा ताम मुला । हिन्दुधर्मरि म्हे ‘गौमाता’ बिसि पुजा लामुला बिसाम तामाङ, स्यार्बा थेन स्यान्दो ज्योमोलिङ ङामरिक्यार स्ह्युबा ह्युल्बागादेसे म्हेदा स्यान्दो सेमचेन (जनावर) ह्राङलेन सेसि स्या चाबा लामुला ।
जंगबहादुर राणासे स्होबा मुलुकि ऐनरि म्हे सेबा ताम प्रतिबन्ध लाजि । लिच्छारि खासि ग्ले महेन्द्रसे ह्युलठिम स्होसि चुदा निरन्तरता पिन्जि । च दात्तेदोना निरन्तर जारि मुला । ह्याङ तामाङ आदिवासि जनजातिगादेला गेताङरि म्हेला स्या तोबा ताम थेमुला । फिला कानुनसे म्हे सेसि चाबा बिसि तामाङ थेन कादे स्यान्दो ह्युल्बागादेदा जेलरि च्युप्जि । दात्ते नो काभ्रे पनौतिला याखारि म्रिङकोला म्हेला स्या चाबाला मिनरि मुद्धा पुइबान मुला ।
भारतरि नोन चुराङबा ताम ताबा मुबा । चुनोन तामदा किन्सि ल्हानान बाङ्बा छेबा ताजि । थेन्से ह्युलठिम स्होमा तिनि बिमा ६०÷७० दिङ ल्हो ङाच्छा म्हेदा ‘राष्ट्रिय जनावार’ आस्होनि । थेन्से च्यानदा राष्ट्रिय जनावर स्होजि । गान्धी, नेहरु थेन डा. भिमराव अम्बेडकरगादेसे चुराङ लाजि । दाते थेन्ला म्हासि निइलाबा च्यान ल्हानान ताजि । चोरि सिकारि तस्करि ताआम्याङन म्हासि निइलाबा च्यान (ताक) बढ्दिसि निजि । तिनि न्हाङ्गार चुला संस्था ल्हानान ताजि । दर्से थेन्से चु पोसि लाङ्पो (हाति) थान्दोला बिबा ताम थिबान मुला तिदा बिसाम हातिला संख्या चोरि, तस्करिसे मार ताइबान निबारि ह्रोन्दा चिन्ता ताजिबा मुला । स्यान्दो ताम चा तिला बिसाम लाङ्पो ङाच्छा हेन्छेन म्हिदा ह्रोला सेमचेन हिन्ना बिबा मुला । लाङ्पो आरेबा हिन्साम दातेला भारत चुरि आदोगासेला बिबा मुला । तिक्दा बिसाम ओइमा म्हाबा आरेबा दुइरि लाङ्पोसे म्हिसे पुइआखाम्बा स्हेगादे पुइसिमाम थेरला बिकास लाबारि ल्हानान ह्रो लाजि । रेलला ग्यालाम स्होबा दुइरि फाइगादे, सिङगादे पुइसि थेसे ल्हामान तिनिला भारत स्होबारि खाम्जि बिबा ताम मुला ।
नेपालला ठिमरि म्हे थान्मा क्योङदा ज्याबा आताबासे चु पोदोला बिबा ताम मुला । चुला ग्लारि याखारि रु मुबा गैडादा स्होदोला बिबा ताम मुला । चुराङ लादोला पोदोला बिसि राष्ट्रिय जनमोर्चासे ङ्हाच्छा हेन्छेन पाङ्सि खाबाला मुला । दाते गैडा म्हासि निबाइगेत मुला चुदा सोना, छार्ना लाबारि चुदा राष्ट्रिय जनावर थान्तोला बिबा ताम हिन्ना । चुराङ लाजि बिसाम म्हेला तामरि चुरि खालादाइ दिरि फिरि आता, म्हेला स्या चासाइ खालाइ जेलरि निआतो । पा“चथररि राइजुगुला फोला (देवाली) स्होमा म्हे थासि स्होतोबा मुला । म्हे थामा चुङबा, मुद्धा पिन्बा, जेलरि थान्बा लाबासे दात्ते तिदिङरि तिरेम स्होतोबा थेन्ना फोला स्होआम्याङनि बिबा ताम मुला । म्हेला तामरि चुरि नाम्सा नाम्सारि छेवा बाङबा ह्राङ्बा सम्प्रादायिक तनाब ताबा लामुला । नेपालरि म्हे थासि चाबा गे ओन्माहेन्छेन ताबा हिन्ना बिसि मानवशास्त्री डोरबहादुर बिष्टसे पाङबाला मुला । थेसे चु चलन दाङबोसेन मुबा हिन्ना लिच्छा हिन्दु राज्यसे कासिमाम पाङबा हिन्ना बिमुला । थेराङ लासाइ म्हे थासि चाबा गे न्हाङन्हाङ पंचायतला दुइरि ग्लेठिम भुमिगत ताबाराङ ताबा हिन्ना बिबा लेङबो मुला ।
दाते म्हेला तामरि बाङबा छेबा लाबा बिमा चु पोसाम तामनोन जिन्सेला । बिथारि थोबो सुहाआदोसेला । चुला लागिरि राष्ट्रिय जनमोर्चासे ङ्हाच्छाला संविधानसभारिन चु ताम दर्ता लाबा मुला दातेला ठिमरिन चुन ताम मुला । स्यान्दो खाल्छेइ चु थिबा आरे । थे याखारिसे पाङबाला मुला । स्होइलाबा ठिमरि ह्याङला अन्तरिम ठिमसे पिन्बा थोपताङगादे थाजि । ठिमरि ह्याङला आरक्षणला ताम, समानुपातिक, आदिवासि जनजातिला परिभाषा थेदा लातोबा पिन्दोबा तिलाइ ब्यवस्था आरे । दलित महिलागादेला आयोग स्होदोबा ताम मुला । थेन्ना परिभाषा थान्बाला मुला । खस आर्य बिबा चुराङबा बिसि पाङसाइनोन ह्याङला आदिवासि जनजातिला परिभाषा थान्बाला आरे । याखारि समावेशि आयोग मुला थेनोन खिचडि स्होसेला ताम मुला । थेराङ ताबासे आदिवासि जनजातिकादेला ग्योइ, रिमठिम सोना लाबारि, छार्ना लाबारि याखारि आयोग स्होतोला, समावेशि आयोगसे चुन्ना गे लाबारि आखाम । दाते धर्मनिरपेक्षता, आरक्षण, समानुपातिक समावेशिता, ह्याङला ङोसेबा तेन्बारि तिलाइ ग्यालाम आयोग, प्रतिष्ठान तिलाइ व्यवस्था आलासाम न्हाङगारमा चु तामसे स्यान्दोन ग्यालाम किन्बारि खाम्ला ।
