तिब्बति थेन चिनिया पुरातात्विक निस्कर्सजुगु थेन ऐतिहासिक दस्ताबेजजुगुसे प्रमानित लाबा अन्सार तिबबति जातियता थेन चिनला मुख्य क्षेत्रजुगुला जातियताजुगुला गुङरि ओन्माहेन्सेन ज्याबा सम्बन्ध मुबा । साताउ सताब्दिरि चिनरि थान बङसाला सासन मुमा तिब्बति नेता सोङचाङ गम्पोसे प्रभावसालि १० जनजातिदा गिक्खे स्होमुबा । थेसे थाङ ग्लेला जामे बेन्चिङतेन ब्रेल्बा लाजि आसेम चिनतेन ङामला सम्बन्ध स्हेङजि ।
सम्बन्ध पुरान तासाइ नोन तेराउ सताब्दिला गुङरिक्यार खासि तिब्बत आउपचारिक रुपरि चिनला आफेबा ल्हुइ दोनिजि । चिनिया सरकारि अभिलेख अन्सार तिब्बत सन् १२७१, १३६८ ग्याम ७ सय दिङदोना केन्द्रिय सरकारला अधिनरि मुबा । थे ऐतिहासिक अभिलेखजुगुरि तिब्बति अधिकारिजुगुदा ल्होलो पदबि पिन्बा १५ वटा सरकारि कागजात थेन सरकारि कार्यालय स्हेङबा सम्बन्धि दस्ताबेजजुगु छ्याम मुला । चु अभिलेखजुगु सरकारि वेवसाइट धधध.कबबअ.नयख.अल ग्याम सार्वजनिक लामुला । सन् १३६२ रि चिनला बादसाह थोगेन थेमुरसे योन्तान ग्याल्तासानदा तिब्बतला लागिरि समिकरन आयुक्त नियुक्त लामुबा । दस्ताबेजला अन्सार युआन सासकला केन्द्रिय सरकारसे राजधानि टाडुरि समिकरन परिषदला कार्यालय ठ्वाङबा मुबा बिसाम तिब्बतरि समिकरन बिभाग ठ्वाङसि प्रसासन चलप लाबा मुबा ।मङगोल सासक चङगेज खाँसे चिनरि युआन बङस स्हेङबा हेन्से मुतेबान चिनिया साजुगुदा ग्लागिरि बाबा प्रक्रिया योना योना ताजि । मङगोल ग्लेला कोला गोदनसे साक्य सम्प्रदायला धर्मगुरु पन्डित गाङगर ग्यानचेनदा ह्राङला राज्यरि निम्ता लाजि । चुनोन धर्मगुरुसे तिब्बतदा चिनिरि थुइबारि निर्नायक भुमिका क्लाङबा मुबा । लिच्छा सम्राट कुल्लाइ हानण् राजगदिरि चिजि, थेसेन ग्यानचेनला भतिजा पगबाबदा साक्य ब्यवस्थाला धर्मराजला पदवि पिन्जि ।
सताराउ सताब्दि हेन्से बिसाउ सताब्दि दोना चिनरि छिङ बङसासे केन्द्रिय सरकार चलाइतिजि । थे दुइरि चिन थेन तिब्बतला गुङरि झन ल्हाना सम्बन्ध ताबा मुबा । सन् १९९३ रि छिङ सरकारसे तिब्बतरि प्रभावकारि सुसानला लागि २९ धारा समाविस्ट अध्यादेस जारि लामुबा । छिङ बङसाला अल्तान हानसे नोन सन् १५७८ रि दलाइ लामा तेस्रोदा मुतेबान ङोसेबा बज्रथोबा दलाइ लामाला उपाधिसे डेन लामुबा । मङगोल ग्योइरि दलाइला अर्थ महासागर थेन ह्रेङबा अर्थ ग्रेन गुरु बिबा ताला । चुनोन दलाइ लामाला उपाधिला आरम्भ हिन्ना ।
अठाराउ सताब्दिला मेरिक्यार सुताइ नोन तिब्बतरि स्थायि सेना आरेमुबा । साइनिकजुगुदा बाङहाम्ते फाउजरि भर्ना लामुबा । चिनला सम्रट छियनलङला स्विकृति किन्छि जनरल फु खाङआनसे सन् १७९२ रि ३ हजार ब्योनजुगुला सेना गठन लाजि । तिब्बतला आबसिय मन्त्रिजुगु थेन दलाइ लामाग्याम सेनाला अफिसरजुगु नियुक्त थेन नियमित रुपरि साइनिकजुगुदा च्याबा ब्यवस्था लाजि । थे चिनला साहि अध्यादेसग्याम लामुबा । तिब्बतला न्होरए नोन चिन सरकारला अनुमति किन्सि स्होमुबा ।
नेपालसे सन् १७९१ थेन ९२ रि तिब्बतफिरि छेप्मा तिब्बति सरकारसे चिनिया बादसाहदा नेपालला गोरखा सेनासे बादसाह ९ चिनिया बादसाहला साफिरि छेप्पा बिसि रिपोर्ट लामुबा । सन् १९१२रि सनयातसेनला नेतृत्वरि चिनरि ग्लेला सासन ब्लिङजि, थे कारन चिनरि राजनितिकरि ग्रेन तोरमार ताजि । छिङ ग्लेला पतन आसेम छार सासनला माउकादा ह्वासि भारतरि सासन लाचिबा अङग्रेजसे सन् १९२३ रि सिमला सम्मेलनला ङ्योइजि । थेनिजुगुला ब्रिटिस इन्डिया, चिन थेन तिब्बत गुङला त्रिपक्षिय डिक्ना लाबा सेम मुबा ।
ब्रिटिस भारतसे म्याकमोहन लाइनदा ब्रिटिस इन्डिया थेन सिडिकयाङ आसेम न्हुपतिब्बत सिमा प्रस्ताब लामा कुओमिन्ताङ चिनिया सरकारला प्रतिनिधिसे आङ्यान्मा वार्ता नोन बिफल तामुबा । कओमिन्ताङ सरकारसे तिब्बत सात्तान चिनला फेआखाम्बा ल्हुइ तासि खाबासे चिन सरकारसे तिब्बतदा कब्जा लाबा बिबा दाबिदा अस्विकार लामुबा । चिन केन्द्रिय सरकारसे गणतन्त्रला स्हेङबालिच्छा सन् १९१२ रि हान, मन्चु, मङगोल, हुइ थेन तिब्बति जातिजुगु डिक्ना लासि थे जातिजुगु चिबा ग्लादा गिक्खेन राज्यला रुपरि घोषना लाबा मुबा । चुदा नोन रास्ट्रिय एकिकरनला आधार मानतिसि खाबा मुला ।
चिनला रास्ट्रिय झन्डारि मुबा पाच तारादा चुनोन जातिजुगुला प्रतिनिधित्व मानतिबा पुस्टि चिनला संविधान सन् १९४९से लाबा मुला । थेमि चिन गणतन्त्रला तत्कालिन संविधान मार्च ११, १९१२ रि घोषना लामुबा । चिन गणतन्त्रला सिमानासे बाइस प्रान्तला अतिरिक्त न्हाङ थेन माङग्यारला मङगोलिया, तिब्बत थेन छिङगाइदा समावेस लाबा मुला ।
दोङरापदा च्यामा सन् १९३३ रि ज्योमोलोङमा क्रेबाला लागि गिक्खे बेलायति टोलिसे अनुमति ह्रिजि । थेनिसे नेपालग्याम क्रेबा मुबा । तासाइ थेन्छिे जब उत्तरिग्याम क्रेतोबा ताजि, ओस्सोन टोलिसे चिनियाँ केन्द्रिय सरकारग्याम स्विकृत याङजि, तिब्बतग्याम आहिन । चु तथ्यजुगुसे तिब्बत चिनला अविभाज्य अङग हिन्ना बिबा पुस्टि ताला ।
खाइमा खाइमा तिब्बतदा अप्ठ्यारो तामुबा, थेथे दुइरि चिन ङ्हाच्छा खामुबा । दोङराप साक्षि मुला, भोट–नेपाल युद्धरि तिब्बतदा ह्रो लाबारि ल्हानान पटक चिनिया सेना खामुबा । प्राडा बासुदेब त्रिपाठिला अन्सार ओतेजे खानाङ हिन्छे ओम नेपाल थेन तिब्बत गुङरि ताबा सन्धि सम्झाउतारि नोन चिन ङ्हाच्छा खाबा लामुबा । थेदुइहेन्से नोन तिब्बत चिनला केन्द्रिय सरकारग्याम सासित गिक्खे प्रसासनिक इकाइरि पोजि आसेम ल्होल्हो स्वरुपरि तिनिदोना थे चिनला प्रसासनिक ब्यवस्थाला अविभाज्य हिस्सा तासिखामुला ।
जनवादि क्रान्ति थेन चिनिया निति :
जनवादि चिनला स्हेङबा १९४९ ताबाचुर्से चिनसे तिब्बतला शान्तिपुर्न मुक्तिला निति बाजि । २३ माइ १९५१ रि केन्द्रिय सरकारसे तिब्बतला स्थानिय सरकारतेन तिब्बतला शान्तिपुर्न मुक्तिला उपायबारे १७ धाराला सम्झाउता लाजि । चुरि मुख्य बुदा ङ्हि मुबा गिक्छा, तिब्बतला स्थानिय सरकारसे रास्ट्रिय प्रतिरक्षादा बाङना लाबा आसेम साम्राज्यवादि शक्तिदा तिब्बति साग्याम स्युर्बा सिलसिलारि चिनिया जनमुक्ति सेनादा सक्रिय ह्रो लासेला । तिब्बतला बैदेसिक सम्बन्ध केन्द्रिय सरकारसे संचालन लासेला मुला आसेम थेला सेना चरनबद्ध रुपरि जनमुक्ति सेनारि युसेला मुला । ङ्हिक्छा, केन्द्रिय सरकारसे तिब्बतला प्रचलित ब्यवस्थादा पोबारि याङसेला आरे ओम दलाइ लामाला अन्तरनिहित हैसियत थेन सताला चलप लासेला आरे ।
चाउधाउ दलाइ लामा थेन दासाउ पन्छन इर्दिनि लामासे केन्द्रिय जनसरकारला चोहो माओ जे दुङदा आवा लासि सत्र धाराला सम्झाउताप्रति पुर्न प्रतिबद्धता जनप लामुबा । हिन्बाइ नोन हिन्ना, सन् १९४० जनवरि २६ रि लामा थुन्दुपदा दलाइ लामा चाउधाउला रुपरि थान्बा गेए नोन चिनिया सरकारसेन लामुबा । दाते भारतरि निर्वासित सरकार सहेङसि तिब्बतियन सरनार्थिला नेतृत्व लाबा थेनोन चाउधाय लामा हिन्ना । अक्टोबर १९५१ रि १४ आउ दलाइ लामासे चोहो माओला नेतृत्वरि मातृभुमि एकिकरन थेन सार्वभौमसताला रक्षा तासेला विस्वास किन्बा मुबा । १४ आउ दलाइ लामासे चोहो माअोदा केन्द्रिय जनसरकारला चोहो, महान नेता बिसि सम्बोधनए लामुबा । सन् १९५४ रि चाउधाउ दलाइ लामा थेन पन्छेन इर्दिनि रास्ट्रिय सरकारला गिक्छा अधिवेसनरि बो किन्बारि बेइजिङ दोजि । थेरि दलाइ लामा रास्ट्रिय जनकाङग्रेसला स्थायि कमिटिला मुल्मि निर्वाचित नोए ताजि । सन् १९५६ रि दलाइ लामालान चोहोदानरि तिब्बत स्वसासित थुमला स्हेङखेन तयारि समिति नोइ स्होजि ।
तासाइ, सन् १९५९ मार्चरि तिब्बतला स्थानिय सरकारला बहुसंख्यक अधिकारिजुगुसे उच्च सामाजिक तहला प्रतिक्रियावादि गुटजुगुतेन डिक्सि ससस्त्र बिद्रोह तिजि । झाइ बिइ बिसाम संयुक्त राज्य अमेरिका थेन भारतसे तिब्बतदा फेबा योजना स्होजि । आसेम दलाइ लामा थेन थेला समर्थकजुगुदा भारतरि सरन किन्बारि थिजि । थेनिजुगु तिब्बतरि प्रचलित दासप्रथा ओस्सोन थान्बारि, लोकतान्त्रिक सुधारला लिब्रो छेजि । प्रधानमन्त्रि चाउ एन लाइग्यामसे तिब्बति स्थानिय सरकारदा भङग लासि थेला जिम्मेवारि तिब्बत स्वायता थुमरि तयारि कमिटिदा पिन्बा आदेस जारि लाजि । ह्राङला ग्लेठिम पुरा तासेला आम्राङमा हेन्से दलाइ लामा ह्यार्सि भारतरि सरन किन्बारि दोजि । चुर्से सरकारसे थेरि दासप्रथा म्हाना लाजि । आसेम लोकतान्त्रिक सुधार कार्यान्वयन लाजि । १० लाख बिमा ल्हाना दासजुगु अमलेख मुक्त ताजि, जबकि थे दासजुगुला सङख्या मुतेबान जनसंख्याला ९५ प्रतिसत मुबा । लिच्छा सन् १९६५ रि ओपचारिक रुपरि तिब्बत स्वायता क्षेत्रला विधिवत स्हेङखेन ताजि ।
प्रादेसिक स्वायतता :
सन् १९४२ रि चिनिया संविधानअन्सार तिब्बत जातिय अल्पसंख्यक प्रादेसिक स्पायता प्रनालिला आधाररि संचालित मुला । अल्पसंख्यक जातिला लागि प्रादेसिक स्वायताता पिन्बा हिन्ना । खाचिबाइ थुमरि खाचिबाइ अल्पसंख्यक जाति बिसेसला ल्हाना जनघनत्व ताला, थेरि सासनला निर्वाचित निकायजुगुरि थे जातिजुगुला बाहुल्या तातोबा ब्यवस्था मुला । थेताबासे तिब्बत स्वायत प्रादेसिक जनसरकार थेन प्रादेसिक जनकाङग्रेसला नेतृत्वरि तिब्बतिजुगुलान बाहुल्यता थेन हालिमुहालि मुला । तिब्बतला लागि सन् १९८४ रि जारि रास्ट्रिय प्रादेसिक स्पातता कानुन महत्वपुर्न मुला । चुसे अल्संख्यक जातिजुगुदा रास्ट्रिय प्रादेसिक स्वायतताला प्रत्याभुति पिन्ला ।
ङ्हाच्छारि दासला रुपरि गे लाबारि बाध्य तिब्बति ह्युल्बाजुगु चुदुइरि पुर्न अधिकारला प्रयोग लाचिमुला । तिनि स्वसानसम्बन्धि सरकारि कानुन स्होबा, प्रदेसन्हाङला आर्थिक गेन्दुनजुगुला संचालन थेज प्राकृतिक स्रोतजुगु दोहन लाबा, प्रादेसिक तहरि छाबा राजस्व थेन केन्द्रग्याम याङबा अनुदानला स्वतन्त्र ढङगसे ब्यावस्थापन लाबा थेन, शिक्षा, स्वास्थ्य, रेडियो, टेलिफोन, स्योस्यो ह्राङबा थुमला स्वतन्त्रपुर्वक बिकास लाबा थेनिजुगुला संविधानप्रदत्त अधिकार हिन्ना । सन् १९६५ रि तिब्बतरि जनकाङग्रेसला स्हेङमाहेन्से चुर्से १ सय ५० बिमा ल्हामा क्षेत्रिय स्तरला नियम कानुन स्होजिन्मुला । तिब्बति जनकाङग्रेसला यिमावलि, सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षनसम्बन्धि नियामावलि, ह्रिसंरक्षन नियमावलि, खानि सम्बन्धि थेन ब्रेल्साङसम्बन्धि नियमावलि मुख्य हिन्ना ।
प्रादेसिक स्वायतता पिन्बा सिलसिलारि तिब्बति ग्योइला अध्ययन थेन प्रयोगरि नोन प्रसस्त ध्यान पिन्बा मुला । सन् १९४७ रि थेर्ला जनकाङग्रेसदा पाङबा थेन ब्रिबा तिब्बति ग्योइला अध्ययन, प्रयोग थेन बिकासला विसयरि महत्वपुर्न कानुन पारित लाजि । थेलिच्छा तिब्बत स्वायत प्रदेसन्हाङरि सरकारि कामकाज, सेमिनार जुगुरि चिनिया थेन तिब्बति ङ्हिनोन ग्योइला प्रयोग लाबा ब्यवस्था मुला ।
तिनि तिब्बतिजुगु थेर्ला न्यायालयजुगुला महत्वपुर्न पदजुगुरि मुला । तिब्बतिरि धार्मिक स्वतन्त्रता आरेबा बारेरि दलाइ लामासे चर्को रुपरि थिसि खाबा विसयरि चिनिया राजदुत झेङ जियाङलिनसे गिक्खे ल्हेङमोरि सुङमुला, ‘तिब्बतरि दाते १७ सय ८० धार्मिक ग्लाजुगु मुला, थेरि ४६ हजार भिक्षु थेन भिक्षुनिजुगु चिबा लामुला । धार्मिक स्वतन्त्रताला पुर्न रुपरि सम्मान लामुला ।’
तिनिला तिब्बत :
तिब्बत चिनला दक्षिन पश्चिमरि मुला । तिब्बत १२ लाख वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफल न्हाङरि मुला, जुन चिनला कुल क्षेत्रफलला ८ भागला १ भाग हिन्ना । तिब्बतला सिमाना नेपाल, भारत, भुटान, बर्मा थेज पाकिस्तानतेन ४ हजार किलोमिटर थुइबा मुला । चुला जनसंख्या २८ लाख वाइजिन्मुला, थेरि ९२ प्रतिसत तिब्बति जनजाति मुला । तिब्बतरि प्राकृतिक स्रोत ल्हानान मुला । तिब्बतरि ३–५ मिलियन हेक्टर सा खेतिपाति लामुला । बिसाम १–२४४ बिलियन हेक्टर सा छेसिङ मुक्त मुला । तिब्बतला ७–६४ मिलियन हेक्टर ह्रिला वान मुला, चु चिनलान ग्रेन ह्रि मुबा सा हिन्ना । जहा ल्होलो प्रकारला ह्रि जनवार थेन वनस्पतिजुगु याङला । तिब्बत क्युइबाङ, सौर्यबाङ, भुगर्भिय बाङ थेन बायुबाङरि नोन ओतेबान फ्युक्पो मुला । तिब्बतरि सने १९५१रि केन्द्रिय जनसेनाला उपस्थिति थेन सन १९५९ रि बिदेसिला आडरि बिद्रोहरि थोन्बा दलाइ लामाजुगुदा चिनसे नियन्त्रनरि किन्बा हेन्से बिसाम स्वायत सरकारला सुत्रपात ताबा हिन्ना । लामाला सासन अवधिरि तिब्बतरि दासप्रथासे आज्याना लासि दुल्मुबा । थे दुइरि तिब्बति जनसंख्या ९ लाख ८० हजार मुबा थेमध्येरि ९ लाखमि दासजुगुजेक्खे मुबा ।
अल्पसंख्यक दोप्ताजुगुसे बहुसंख्यक ह्युल्बादा दास स्होमा शोसन जेक्खे आहिन, चर्को दमन थेन यातना नोन पिन्बा मुबा । तासाइ तिब्बतदा स्वसासित क्षेत्र ज्ञोषना लाबाहेन्से बिसाम पुरानो राज्यसताला संरचना पोसि किसान, मजदुर थेन दिला तहला ह्युल्बाला आधाररि स्थानिय सरकार संचालन ताजि, थेसे तिब्बतदा समाजवादि रुप पिन्बा जग युजि ।
तिब्बतरि सन् १९६२ रि भुमिसुधार पुरा ताजि । तिब्बतदा कृषि थेन पसुपालन कम्युनप्रनालिरि बोर्बारि १९७५ दोना दुइ ल्हागतिजि । समाजवादला आधाररि कृषि, उद्योग, विज्ञान थेन प्रविधिला योनायोना बिकास निति नोन लागु ताजि । तिब्बतला बिकासला लागि माओ जे दुङ थेन चाउएन ह्राङसेन च्यामुबा । तिब्बतला अल्पसंख्याक जाति मुबा चिनला स्वायत थुम हिन्ना । चिनला संविधान अन्सार जनगणतन्त्र चिनरि मुतेबान जनजाति च्योच्यो मुला ।
५० दिङन्हाङरि तिब्बतसे आउदिन ज्याबा प्रगति लाजि । आउसत आयु ३५–५ ग्याम्से ६७ रि दोमुला । मुल चिनला आर्थिक बृद्धिदर ११–५ प्रतिसत मुमा तिब्बतला बिसाम १२–५ प्रतिसत मुला । तिब्बतन्हाङरि अनिवार्य शिक्षा, स्वास्थ्य, बिमा थेन न्युनतम भारनपोषन सुविधाला निति लागु लामुला । सन् २००६ रि तिब्बतला मुतेबान गार्हस्थ्य आमदानि २९ बिलियन युआन ताबारि छ्योइजि जुन सन् १९५९ ला बिमा ४५ गुना ल्हाना हिन्ना ।
चिनसे लाबा आस्चर्यजनक प्रगतिला नमुनामध्ये तिब्बतह्राङबा बिश्वलान छानो थेन उच्च समस्थलरि नोन रेल सेवा दोना लातोमुबा । चिनसे छिङहाइ तिब्बत रेलमार्ग १५ अक्टोबर ००५ रि जिन्ला लामुबा । चु रेलमार्ग १९५६ किलोमिटर हे्रङबा मुला । चुला यात्रा अवधि बिसाम २५ घन्टा जेक्खे मुला । चु यात्राला ताङगुला जाम्बुलिङलान क्योङनोन बिमा नोबा रेल स्टेसन दोनिजि । दाते तिब्बतह्राङबा हिमालि थुमरि नोन ४५ हजार किलोमिटर सडक यातायातसे थुर्मुला । सन् २०२० दोनारि ८५ प्रतिसत ह्युल्बासे सुद्ध क्युइ थुङम्याङसेला मुला बिसाम हुलाक थेन संचारला नोन तिब्बतरि ज्याबा ब्यबस्था मुला । तिब्बतग्याम छिपा १४ वटा स्योस्यो मध्ये १० वटा मि तिब्बतियन ग्योइरि मुला । तिब्बत डेलि थेर्ला मुख्य अखबार हिन्ना, जुन तिब्बति ग्योइरि नोन संस्करन थोन्मुला ।
५० दिङ ङ्हाच्छा दोना तिब्बतरि गृह पाठसाला बिमा स्यान्दो आधुनिक स्कुलजुगु आरेबा । ९५ प्रतिसत ह्युल्बा निरक्षर मुबा । दाते तिब्बतरि ९६ प्रतिसत बिजाबुमो स्कुलरि भर्ना तामुला । थेरि ल्हानान पर्यटकजुगु खाबा लामुला । ल्हासाला जनसंख्या ६ लाख जेक्खे मुला तासाइ २ लाख ७० हजार कृषकजुगु पोल्ट्रि फार्मरि गे लामुला । ल्हासारि ताबा करिब २ सय होटलरि २२ पवटा मि स्टार होटल जेक्खे मुला । ल्हासा शहरबिमा तिलाइ माङग्यार अन्तरास्ट्रिय बिमान स्थल मुला ।
दो:बा : अगाध
