सङकटला लुङसुर

म्हिला ल्हुइसे गोरङ्हि स्हे उत्पादन लाला । गिक्छा, ह्राङ ह्राङबान म्हि । ङ्हिच्छा, केवादा तोबा भाउतिक थेन बाउदिक सामग्रि । बाउदिक सामग्रि गिक्खेरि याखारगि हिन्ना– सङगित । सङगितसे म्हिला सेमला भाब ब्यक्त लाला, थे भाब निस्चित ग्योइरि मुतेबा बिमा ल्हाना ब्यक्त ताबारि सम्भब ताला ।

थेतासि निस्चित सभ्यताला ग्योइ थेन थे सभ्यताला सङगितला सम्बन्ध तिङ थेन क्रास्याला ह्राङबान स्होबा ताला । नेपाल दाते नोन सबा सय ग्योइ छोन्बो मुबा ह्युल हिन्ना । थे ग्योइतेन सम्बन्धित जाति वा सभ्यतारि तोङजा दिङग्याम स्हेङबा रैथाने सङगितजुगु मुबा ओम मुला । याम्बुरि सासक सुताइ दोबारि म्याङबा पस्चिमला खसआर्यला देउडा याम्बुरि दोगाबारि बिस २००७ ग्याम ज्यामा नोइ पचास दिङ ल्हागतिजि, थेला खाडो ल्हेना लाबा सङगित छ्यामला रास्ट्रिय रङगमन्चरि खाइमा दोला पत्तो आरे ।

धरान सहर समृद्ध ताना लाबा नियतग्याम गुजाराब ताबा किरातला पालम थेन हाक्पारे ह्राङबा तिलाइ सङगितजुगु याम्बुरि दोगाबारि नोन ओतेबान दुइ ल्हागतिमा अस्वाभाबिक म्हान्तोबा दुइ आरे । चुह्राङबा ऐतिहासिक सन्दर्भरि ल्हुइ सोबा सिबाला दुर्दसाग्याम ह्राङदा सोना लासि खाबा मुसहरहेन्से चेपाङदोनाला सयौ जातिला रैथाने सङगितला हालत तिला ताजि ताला, तिला ताजिबा मुला ताला ओम तिला तातोबा मुला ताला ? चु प्रस्नजुगु देन्बान कु चेबा खालला मुला । ज्याना लासि च्याजि बिसाम रैथाने सङगित जुन नेपालि समाजला साला याखारगि भब्यतम अंस हिन्ना, थे ऐतिहासिक सङकटला लुङसुरग्याम ब्रासिकेन खाबा म्राङमुला । तासाइ, रैथाने सङगितला सङकट फुट्टा याखारगि परिघटना आहिन, बरु चुमि नेपाल न्हाङला मुतेबा थुमला रैथाने सम्पदाफिला सङकटला अंस ताबासे मुतेबा रैथानेफिला सङकटला ऐतिहासिकतादा ङ्हाच्छा थान्सि बिमर्स लातोबारि आबस्यक मुला । छ्यामरि, रैथानेतेन सम्बन्धित ल्होलो बैचारिक प्रस्नजुगुदा नोन ह्याप्सिकेन बोर्तोबा जुरुरि मुला ।

दिङ ङ्हि ङ्हाच्छाला ताम हिन्ना, थे दुइरि रैथाने सङगितबारे गे लाबारि जाजा टोलि परामर्स थेन बिमर्सरि पोप्बा मुबा । याखारगि बिसर्म ह्रापह्रुपरि अभियन्ता झुमा लिम्बुसे ङ्योइबा मुबा, ‘रैथाने तिला थेन खाइमाहेन्सेला तेन्से ?’ जवाफरि ङाइ बिबा मुबा, ‘राजनितिरिम आप्रबासिला सन्तान रास्ट्रपति पदला उम्मेदबार दोबारि याङबा दुदा तेन्ला ।’ तासाइ, संस्कृतिरि रैथाने राजनितिरि तोकाब लाबा सपाट दुइसे न्हा उत्पादन नोन लाला, न्हा निर्धारन नोन । रैथानेदा खानाङए माउलिक, खानाङए स्थानिय ओम तिलाइ दुइ चुर्से ङोसेबा लिरि बिस्वब्यापि गोबा लामुला । जुन मिनसे गोसाइ नोन रैथाने ल्हो ल्हो म्हिला समुहसे ग्यार्जा हेन्से तोङजौ दिङला गुङरि स्हेङबा सभ्यताला बाउदिक सम्पदा हिन्ना । थे सम्पदा सोचतिबा दार्सनिकि, सङगित, खाद्यसास्त्र, मानसास्त्र थेन ठिमजुगु, भाउतिक ग्यिान थेन कलाला ल्होलो आयामरि माउलिकताला छ्याम निरन्तर सोसिकेन खाबा मुला । बाउदिक सम्पदाला चु मुतेबा बिसयरि रैथाने थेन स्यान्दो गुङरि तिला स्हेसि लक्ष्मन रेखा ब्रिला ओम ? चुला उतररि बिबारि खाम्ला, जुन बिसय संस्कारला लिरि सोला थे रैथाने हिन्ना, संस्कार दोजिन्बा बिसय रैथाने आहिन बरु थे समाजला लागि प्रयोगात्मक हिन्ना । चलनचल्तिरि संस्कारदा खाराङ लासि गोबा गोना लाबा तासाइ नोन संस्कारला गोर ङ्हि मुख्य पक्ष ताला । गिक, केबाहेन्से सिबादोनाला घटनाक्रमदा नियमित लाबारि स्होबा अनुस्ठानजुगु । ङ्हि, खास सभ्यता वा समाजला म्हिसे सोचतिबा तरिका । संस्कारला गोर ङ्हि पक्ष गुङरि अनुस्ठानजुगु पत्यक्ष थेन मुखर लिरि प्रकट तासाइ नोन समाजला सोचब लाबा तरिकारि मुबा ठिम निर्नायक ताबा ताला । सामान्यतया म्हिला सोचतिबा तरिकादा ठिमला लिरि गोबा आलामुला तासाइ गोबारि जरुरि मुला कि म्हिला सोचतिबा तरिकारि नोन मुतेबा बिमा ल्हाना संस्कार अभिव्यक्ति ताबा लामुला । निस्चित म्हि समाजला सभ्यता वा रैथानियता खाराङ लासि स्हेङबा ताला ? देन्बारि थेला लागि मुलतः गोर ङ्हा कारनसे भुमिका क्लाङबा तामुला । गिक्खे, खास प्रकृतिला सा । ङ्हि, सुरक्षाला ब्यबस्थापन । सोम, ह्राङलान समाज न्हाङला अन्तरबिरोध । ब्लि, प्रगतिला आबस्यकता । ङ्हा, ग्युइला सिमा । खास भुगोलला बाताबरनला कारन नोन खास प्रकारला क्वान दोजि । प्रगतिला आबस्यकताला कारन नोन माउलिक प्रबिधिजुगु केजि । ग्युइला सिमाला कारन नोन अलौकिक बिस्वासजुगु केजि । समाज न्हाङला अन्तरबिरोधला जगरि नोन सासकिय थेन सासित माउलिक अबधारनाजुगु केजि, प्रथा परम्पराजुगु केजि । ल्हुइला सुरक्षाला आबस्यकतासे केबा मान थेन हतियारजुगु ल्होलो । मुलतः चु गोर ङ्हा कारनला सिमागुङ ग्याम रैथानियता केजि ओम छार चरनला थेनोन कारनला गुङरि ङ्हाच्छा वाङबासे लासि तिलोगि रैथानियता निरन्तर पोसिकेन निला बिसाम तिलोगि थे न्हाङरि रुढिबादए नोन केसिकेन निला । परम्परागत रैथानियताला अकर्मन्यता वा थे न्हाङला रुढिबादला लिब्रो छार प्रगतिसिलता नोन अनिबार्य रुपरि केनोन तोला जोसो कि थे समाज वा सभ्यतादा छार दुइला अबस्था थेन ग्युइला चरनरि गतिसिल स्होबारि सम्भब तागाइ । थेतासि रैथानियता याखारगि निरन्तर परिमार्जनरि, यथास्थिति थेन पोबाला द्धन्द संघर्सला गुङग्याम ग्रुज्राब ताबा ताला । तासाइ, चु झपटला राजनितिक पोबा ह्राङबा गतिरि आहिन बरु साक्लो समाजदा थोसि सापेक्षतारि गोल्सेला गतिरि पोसि चिला । रैथानियता जड आताना चलायमान पर्याबरन हिन्ना तिल्दा बिसाम मुतेबा म्हि सभ्यता स्यान्दो म्हिलातेन गाइना वा योना तिब्र वा धिमा गतिरि छ्योल्सिकेन निला ।

याखारगि म्हिला सभ्यता थेन स्यानदो म्हिला सभ्यता गुङरि जति मैत्रिपुर्न थेन स्वभाबिक अन्तरक्रियात्मक सम्बन्ध ताला, ओतेन रैथानियतासे परिस्कृत ताबा माउका याङला, छ्यामरि म्हिला समाजदा थप समृद्धि स्होसिकेन बोर्ला । मैत्रिपुर्न सम्बन्धसेन हिन्ना तिल्माहेन्से हिमालि सभ्यताला जिम्बुसे न्हाङला मधेसदोना सेवा लाबारि दोबा । तिनि याम्बुला गल्लि गल्लिरि पानिपुरि पहाड थेन मधेस गुङरि सुमधुरता ल्हेबासे नोन सम्भव ताबा हिन्ना । तासाइ, जब फेबा फेबा म्हिला समाज वा सभ्यता गुङरि गिसे स्यान्दोदा नस्ट लाबा अभियान चलप ताला, थेदुइरि बिसाम याखारगि रैथानियता डाला ताला स्यान्दो सभ्यतासे तोङजा दिङ ल्हागाब लासि छाबा रैथाने बाउदिक सम्पदा म्हासतिसि निला । देन्बारि थे डासि म्हासतिबा रैथानियता थुइबा हिन्साम डाबा सभ्यताला समाजदा नोन ल्हानान फाइदा तासेला मुबा ।

तुन्बारि पाङतोमा बर्गिय समाज केमाहेन्से तिनिदोना म्हिला समाजरि कादे तिला प्रगति ताबा मुला, थेबिमा कादे गुना ल्हाना रैथानियता अर्थात ल्होलो सभ्यतासे छाबा बाउदिक सम्पदा म्हासाब ताबा म्राङला । संसारला पर्याबरन ७० प्रतिसत म्हासतिबासे नोन बर्गिय समाजला प्रगतिला नकरात्मक गुदिदा लिखान्डि ताना लाला । याखारगि कबिलासे स्यान्दो कबिला समाजदा ध्वस्त लाबा युगइाम ङ्हाच्छा वाङसि याखारगि सामन्ति राज्यदा स्यान्दोसे म्हासतिसिकेन धार्मिक युद्धदोनाला ब्यापक मात्रारि रैथाने बाउदिक सम्पदा नस्ट तासिकेन निजि । चु दृस्टिग्याम च्याजि बिसाम म्हि जातिला दोङराप ह्राङलान बाउदिक सम्पदादा नस्ट लासिकेन तासाइ छार बाउदिक सम्पदा म्हाइबा दोङराप हिन्ना । संसाररि पुजिबादि युग तिबाला छ्यामरि रैथानियताफिला मुतेबाबिमा घातक दुइ तिबा म्राङमुला ।

उपनिबेसबादला लिरि पुजिबादि साम्राज्यबाद जब बिस्वब्यापि फेबा म्हिला सभ्यताफिरि अतिक्रमनरि थोन्जि, थेसे अकल्पनिय स्तररि रैथानिय बाउदिक सम्पदादा म्हासाब लाबारि तिजि । थेतासि रैथाने ग्योइ, प्रबिधि, संगित मानसास्त्र, मानबियताला फेबा आयाम ल्होलो मुतेबादा म्हासतिबान निजि । युरोपसे नेतृत्व लाबा पुजिबादि साम्राज्यबादसे एसिया, अफ्रिका थेन ल्याटिन अमेरिकाला सम्पति ब्यान्बा बिमा ल्हाना थेर्ला बाउदिक सम्पदा अर्थात रैथानियता म्हासतिजि । तिनि ब्राजिलला नागरिक पुर्तगालि ग्योइ पाङतोबा थेन भारतियजुगु अंग्रेजि पाङमा गर्व लाबा स्थिति थेला जाजा उदाहरन हिन्ना । ग्योइ खास सभ्यताला चिन्तनला आउजार हिन्ना । ग्योइ आरेना न्हा चिन्तन सम्भव ताला न्हा ओम ग्युइला पुस्तान्तरन । ग्योइग्याम्सेन खास सभ्यताला बाउदिक सम्पदा संग्रहित थेन परिमार्जन तासिकेन खाबा ताला । थेनोन आउजार म्हासतिबा वा बेकामला तानिबा सम्पदाला कादे ग्रेन संहार हिन्ना ताला, आकलन लाबारि कठिनाइ आता । चुनोन दुइरि तिनि ह्युल्ला लिरि मुबा समाज न्हाङरि नोन आन्तरिक औपनिबेसिककरनला प्रक्रिया चलप ताजि । नेपालरि ग्ले पृथ्बिनारायन साहग्याम तिबा गोरखा राज्य ल्हेना लाबा अभियान दातेग्याम्से च्यामा आन्तरिक औपबेसिकरन नोन मुबा । थे ताङरि जंगबहादुर राना ताबान महेन्द्रकृत पन्चायत ब्यबस्थादोना दोमा याखारगि ग्योइ, याखारगि संस्कृति, याखारगि धर्म, याखारगि जात, याखारगि क्वान ह्राङबा नितिला कारन नेपाल न्हाङरि ल्होलो रैथानियता तिब्र लिरि म्हासतिबा प्रक्रिया चलप ताजि ओम तिनिदोना थे जारिन मुला ।

नेपालला सन्दर्भरि रैथानियताफिरि ग्लाङ्हिसेन छेप्सिकेन खाबा मुला । गिक्खे, पहाडिया हिन्दु उच्च जातिय सोच, संरचना थेन संस्कृतिग्याम । ङ्हि, बेलायति साम्राज्यबाद तासिकेन भारतिय प्रभुत्वबादि सोच थेन नितिग्याम । राना सासकजुगुसे बेलायति साम्राज्यबादला लिखन्डि गुलामि तिमाहेन्से नेपालला मुतेबा थुमला माउलिक वा रैथानियताफिरि हस्तक्षेपला प्रक्रिया तिब्र ताजि । राना प्रधानमन्त्रि चन्द्रसमसेरला दुइहेन्सेम ताङसे फाइ खानि, म्हुइ खानि, काफे खेति, गाजा खेति बन्द लासिकेन बोर्जि। थे अंग्रेजला फाइ, म्हुइ, सुर्ति थेन चुरोट चुङबा रननितिला सेवा मुबा । थेग्याम प्रबिधिला थुमला रैथानियता म्हासतिबारि तिजि, गाजा छ्यामला जडिबुडितेन सम्बन्धित मानजन्य रैथाने ग्युइ कुन्ठित ताबारि दोजि । चुनोन ताङला निरन्तरतासे मुतेबा नेपाल न्हाङला मानजन्य रैथाने ग्युइ सिबातेबा तासिकेन निबा ताङरि मुला । दिम स्होबा रैथानिय ग्युइदा उपेक्षा लासि बेलायति सौन्दर्यरि आधारित दरबार स्होबा लहर चलप लाजि ।

नेपाल न्हाङला ल्होलो सभ्यताजुगुरि मुबा चित्रकला, मुर्तिकलाला रैथाने ग्युइदा तिरस्कार लासि पस्चिमा ललितकला बिधिदा जेक्खे ललितकला तेन्बारि चुजि । ग्ले महाराजाला सालिक नोन बेलायतग्याम स्होसि बाबारि चुजि । रैथाने बाजाजुगुला बोरि सेनारि बिदेसि पित्तल बाजा थेन ब्यागपाइपरदा न्याउलि बाजा बिसि स्हेङबा परम्परा तिजि ल्होलो । बेलायत भारतग्याम्से दोजि, थेलिच्छा भारतिय प्रभुत्वबादि नितिसे बेलायतलान भाति नेपालला रैथानियताफिरि तिब्र हस्तक्षेप जारि थान्बान मुला । चु गुङरि नेपाल न्हाङला सासकजुगुला दोहोरो रबैया चिसिकेन खाबा मुला । बैदेसिक सांस्कृतिक हस्तक्षेपप्रति मि च्युम्सि चिबा तासाइ ह्राङला ह्युलन्हाङरि उत्पिडितजुगुला मुतेबा रैथानियताफिरि लगातार दमन लाबा । चु प्रबृतिला म्युप्बा नमुना ग्युइला सन्दर्भरि स्पस्ट म्राङबारि खाम्ला । नेपालला सासकजुगुसे चुह्राङ बिसि काप्सिकेन खाजि कि अंग्रेजि ग्युइ सिक्षितसे सेतोला । चुला मतलब हिन्ना– खस नेपालि ग्योइबिमा अंग्रेजि ग्योइला महत्व ल्हाना मुला । चुह्राङ नोन लासि थेन्से ब्यबहार लासिकेन खाजि कि खस नेपालि ग्योइबिमा स्यान्दो रैथाने ग्योइजुगु सिसाइ ताला । चुला निस्कर्स ताला– नेपालरि खस नेपालि ग्युइला जेक्खे महत्व मुला । ह्रेङबा दुइदोना थोन्बा परिनाममि चुनोन तासेला मुला कि खस नेपालि ग्योइसे स्यान्दो रैथाने ग्योइदा सेसेला मुला ओम अंग्रेजिसेजा खस नेपालि ग्योइदा । चुह्राङबा प्रकार नेपालला सासकजुगुला सोचतिबा तरिकारि मुबा लिसो प्रबृतिला कारन नेपालि समाजला आधुनिक युग नेपालन्हाङला तोङजा दिङग्याम स्हेङनिबा अमुल्य रैथाने बाउदिक सत्वजुगुला सिबालाइ नोन युग दोबारि दोबा मुला ।

नेपालला ल्होलो जाति थेन सभ्यतारि मुबा बिग्यान–प्रबिधि, दार्सनिकि, खाद्यसास्त्र, बास्तुसास्त्र, सौन्दर्यदृस्टि, मानबिग्यान, ललितकला, बालिबिग्यान ल्होलोला थुमरि मुबा रैथाने बाउदिक सम्पदा खाराङ लासि म्हासतिबा प्रक्रिया चलप तासि खाजि बिबा बृहतर बिमर्स चुरि सम्भब आरे । तासाइ, थेह्राङबा बिमर्स जरुरि बिसाम आबस्यक मुला ।

थेगुङरि रैथाने संगितबारे राज्यसे लाबा हर्कतजुगुला अध्ययनग्याम मुतेबारिक्यार च्याबारि बिसाम गतिलो सुराक याङबारि खाम्ला । बि.सं. २००७ लिच्छादा नेपालला आधुनिक युग तेन्मा थेनोन दिङरि स्हेङबा मुबा रेडियो नेपाल । रेडियो नेपालला स्हेङबाबिमा ङ्हाच्छा संगित जनसमुदायला ह्राङला लागि ह्राङलान माउलिक डिक्बारि खाम्ला । मुतेबा जातिला ह्राङला ग्योइला ह्वाइ–संगित मुबा । साह थेन रानाजुगुला दरबाररि थेनिकादेदा सेम निबा संगित, स्याबा, चेमा थेन लिच्छाला दुइरि हिन्दि सिनेमा नोन चलप ताबा मुबा । तासाइ, थे गे नेपालला स्यान्दो सामुदायिक रैथाने संगितफिरि हस्तक्षेप लाबा योजना थेन स्तरला आरेमुबा । रेडियो नेपालला स्हेङबालिच्छा बिसाम आधिकारिक लिरि सासक संगितला केबा ताजि । खास संगितसे खास सभ्यताला अनुभुति पाङबा हिन्ना ओम थे अनुभुति खास भासाारि पाङबा हिन्ना ।

रेडियो नेपालग्याम प्रसारन ताबा ह्वाइ–संगितसे पहाडिया हिन्दु उच्च जातिय सभ्यताला अनुभुति पाङबारि चुजि ओम स्वभावतः खस नेपालि ग्योइग्याम्से पाङबारि चुजि । याम्बुला रैथाने थेन पुर्बिय सास्त्रिय संगितला ब्याकारनदा संस्कारला लिरि अभ्यासरत बाइ जातिग्याम ल्हानान ह्वाइकोबा थेन संगितकार केजि तासाइ ल्हानाह्राङबासे बाइ सभ्यताला रैथाने संगितदा रेडियो नेपालग्याम ङ्हाच्छा बाबारि आखाम्नि, आयाङनि । स्यान्दो जाति सभ्यतालाम तिला ताम लासे ! रेडियो नेपालला छे ह्रेङसिकेन निमा थेसे संगितला थुमरि गोरङिस प्रकारला ह्वाइ गेताङदा ङ्हाच्छा बोर्जि । गिक्खे, आधुनिक ह्वाइ । ङ्छिा, सा ह्वाइ । सोमछा, सास्त्रिय सङगित । ब्लिछा, हिन्दि ह्वाइ । ङ्हाच्छा, हिन्दु भजन । डुछा, पास्चात्य ह्वाइला मिनरि अंग्रेजि ह्वाइ । ओम, ङिसछा, ह्युलभक्तिला ह्वाइ । चुगुङरि सा ह्वाइ, अंग्रेजि ह्वाइ थेन हिन्दि ह्वाइला गेताङबारे डान्बारि महत्वपुर्न ताला । सा ह्वाइ बिसि पहाडिया हिन्दु समुदायला सङगितदा जेक्खे प्रचार लाजि ओम ल्होलो जाति सभ्यताला सा सङगित बिसि खस नेपालि ग्योइरि पहाडिया हिन्दु समुदायला दृस्टिकोन कोजि । सङगितला ब्याकारन थेन खास ह्वाइला सङगित फेबा ताम हिन्ना । निस्चित सभ्यताला निस्चित सङगित खास अनुभुति ब्यक्त लाबारि केबा ताला । थे लयदा ग्योइ फेना लासि खाराङबा अनुभुति नोन कोबारि डिक्बा ताम नोन आहिन । चु बिसयरि तिनिमि गम्भिर काठुइ आरे बिसाम थेदुइला क्रुर सासक मानसिकताला रेडियो नेपालदा तिला मतलब तागाइ ! नेपालला ल्होलो जाति थेन सभ्यताला रैथाने सङगितदा ल्हानान ग्योइरि नेपालग्याम प्रस्तुत ताबारि प्रतिबन्धलान अबस्था ताजि । थेला बोरि हिन्दि ह्वाइ थेन अंग्रेजि ह्वाइसे बिसाम अतिरिक्त प्राथमिकता याङसिकेन खाजि ।

चु दृस्टान्तग्यामए नोन नेपालि सासकजुगुला प्रबृति छर्लङग ताला अर्थात खस नेपालि सङगितग्याम ह्युलन्हाङरि स्यान्दोदा नाङबा प्लेबा थेन बिदेसि सङगितदाजा चाकारि लाबा । चुनोन ताङरिनोन प्रज्ञा प्रतिस्ठान, रत्न रेकर्डिङ संस्थान, चलचित्र संस्थान थेन नेपाल टेलिभिजनजुगु स्हेङजि ओम थेसे नोन प्रबृतिगत लिरि थेनोन गेदा छार उचाइरि ङ्हाच्छा बोर्जि, जुन रेडियो नेपालग्याम तिबा मुबा । चुह्राङ लासि दसकाउ राज्यला आधिकारिक थेन एकलाउटि आधुनिक श्रब्यदृस्य गेन्दुनग्याम याखारगि ग्योइ गेन याखारगि संस्कृतिला सङगितदा स्यान्दोफिरि काप्बा गे ताजि, छ्यामरि स्यान्दो सभ्यता थेन ग्योइला रैथाने सङगितदा खस नेपालि ग्योइरि जबरजस्ति प्रयोग लासि थेला बिद्रुपिकरन लाबा गे ताजि । राज्यला चुप्रकारला कारबाहिला कारन नेपालला ल्होलो जाति थेन सभ्यताला रैथाने सङगित म्हासिकेन निबा ताङ चलप ताजि । ‘हाउगुजि खाला होइ म्हेर्गो’ बिसि जातुकुदा नाइबाजुगुसे हाकतिबा सङगित प्रतिस्ठानजुगुसे मधेसला ‘लोरि’दा वाङबारिन आपिन्नि । च्याङना खेतिपाति ताबा साग्याम खाबा सासकजुगुसे बाह्रमास खेति ताबा मधेस थेन बागमति उपत्यकाला लादाङसेला फेबा फेबा बाह्रमास सङगित गोबारिन आखाम्नि, स्विकार लाबारिन समे आलानि । दातेइ नोन राज्यला निति थेन प्रबृति मुल लिरि चुलान निरन्तरतारि म्राङमुला, जुन ल्हाना स्हुखाबा खालला मुला ।

तिनि जति नोन उत्पिडनरि परतिबा जाति थेन थुमला रैथाने सङगित सिबा अबस्थारि छोन्बो मुला, थे ल्हाना ह्राङबा तत्तत् समुदायला परम्परा थेन अनुस्ठानजुगुरि कोसिकेन खाबा कारनसे सोबा मुला । थेला रक्षा लाबा थेन प्राज्ञिकरन छ्यामरि परिमार्जन लासिकेन बोर्तोबा ग्रेन तासाइ जरुरि अभिभारा छार पुस्ताला ङ्हाच्छा राप्बा मुला । ङोसेबा वा रैथानियताला रक्षा खास जाति समुदायला उत्थानला बिसय बिमा ल्हाना थेग्याम मुतेबा म्हिला समाजला सेवाला लागि हिन्ना बिबा बैचारिकिदा आत्मसात आलादेदोना रैथानियता सङगितरि जेक्खे आहिन, मुतेबा थुमरि सङकटग्रस्त तासिचिसेला मुला । नेपालला ब्यबस्था थेन राज्यमि रैथानियताफिरि तेजाब उम्बाकेन मुला । दोङरापदा क्लेबान दातेलातेन छेसि लिउ स्हेङबा सेम लाबा छार पुस्तासे तिला लाला, च्याबारि लेङबा मुला ।
दो:बा  : अगाध