१. ग्रेनरापला ङोसेबा
तामाङ ब्रिखेन योगबहादुर घिसिङ ह्वाइखा ब्रिखेन थेन ग्रेनराप ब्रिखेन हिन्ना । ह्वाइखा ब्रिखेन थेला गिक्छा ब्यक्तित्व हिन्ना बिसाम ग्रेनराप ब्रिखेनजा ङ्हिछा ब्यक्तित्व । ग्योइकाइ, पत्रकारिता थेन ग्लेठिम थेला ब्यक्तित्वला आयामजुगु हिन्ना । तासाइ नोन थेला ब्यक्तित्वला गुनबक्ताजा ग्योइकाइ ब्यक्तित्वरि नोन झल्कप ताला । थेसे ह्वाइखा पोपहेन्से महाकाब्य थेन ग्रेनरापदोनाला ग्योइकाइ सिर्जना म्हेन्दोजुगु बासि तामाङ ग्योइकाइला दोङरापरि ज्याबा मिन अङकित लाबारि सफल ताबा मुला । थेला ग्योइकाइ ल्हाम वा साधना थेनआचिना उत्साहलाछ्याम ङ्हाच्छा वाङचिबा मुला तामाङ ग्योइकाइला बाटिका सजप लाबारि । थे तामाङ ग्योइकाइला लागि ल्हानान सम्भाबना थोबा आसाला होइस्हेर हिन्ना । तेबा आतेबा लासि दर्जन गाङसाल कृतिजुगु थेसे सिर्जना लाजिन्बा मुला ।
ब्योन स्रस्टा घिसिङला केबा बि.सं. २०३६ सालरि काभ्रे जिल्लाला मिल्चे गाबिसला खजुलिबेसिरि ताबा हिन्ना । आपा गगनसिंह थेन आमा सनमाया थिङला प्रिय कोला हिन्ना थे । डोखेन दुइहेन्सेन ग्योइकाइ थेन ग्लेठिमरि वाङबारि दोबा थेसे एसएलसि जेलाग्याम्सेन लाजि । अप्ठ्यारो दुइजुगुरि नोन बिचलित आतानि थे, बिचाररि अडिक चिजि ओम सिर्जनारि ओतेबान तल्लिन । थेलान परिनाम बितोला जाजा दिङ थेन तुन्बा दुइरिन चोथेबा सङख्यारि कृति सिर्जना थेन तेबा लाबारि खाम्बा । थेला प्रमुख तेबा कृतिजुगु गुङरि ह्वाइखा पोपरि ‘आँसुले भिजेको परेलि २०५३, घेराभित्रबाट २०५३, राल्फालि मैच्याङ २०६०, तामाङ ग्योइला ग्रेनराप प्राङबोला छेटाङ २०५९ थेन महाकाब्य मुला । ‘प्रिय याङसिला’ ‘बिधवाको सिन्दुर’ थेला आतेबा कृतिजुगु हिन्ना । चु कृतिजुगुरि ब्रिखेन घिसिङसे तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइरि ह्राङला फेबा ङोसेबा स्होबारि सफल ताबा मुला । ग्रेनरारिक्यार थेला चु ग्रेनराप दिपेन्द्र लामाला ‘नाम्सारि’ ग्रोरापलिच्छा ङ्हिछा हिन्ना ।
२. योगदान थेन प्रबृति
‘प्राङबोला छेटाङ’ ग्रेनराप तामाङ ग्योइकाइला ङ्हिच्छा ग्रेनराप हिन्ना बिसाम चुला ग्रेनराप ब्रिखेन योगबहादुर घिसिङ ङ्हिच्छा ग्रेनराप ब्रिखेन हिन्ना । चुह्राङ लासि थेसे तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइरि ग्रेनराप बिधारि कृति स्हेङसि ग्रेन गुन ल्हागाब लाबा मुला । छ्यामरि थेला स्यान्दो छ्योइजुगु नेपालि ग्योइ थेन ग्योइकाइलान बिकासला लागि महत्वपुर्न मुला । ह्वाइखा थेन ग्रेनराप ङ्हिनोन बिधारि कलम स्याङबा घिसिङला ङ्हाच्छाला कृतिजुगुरि दिङजन्य प्रनयप्रितिला भाब, सामाजिक पोबाला आसा थेन चाहना, ल्हुइ भोगाइला यथार्थ ल्होलो बिसयबस्तु ह्रुप्बा मुला । तासाइ लिच्छाला छ्योइजुगुरि थेला बैचारिक अडान स्पस्ट लिरि प्रतिबिम्बित ताबा म्राङला । ङ्हाच्छाला ब्रिबा लोप्बा थेन परिपक्वतारिक्यार ङ्हाच्छा वाङबा म्राङसाइ नोन लिच्छाला छ्योइजुगु परिस्कृत तासिकेन निबा म्राङमुला ।
प्रगतिसिलता थेला मुल प्रबृति हिन्ना । बामपन्थि ग्लेठिमरि आबद्ध ताबासे हिन्ना ताला थेला कृतिजुगुरि समाजबादि यथार्थ थेन माक्र्सबादि बर्गिय चिन्तनला प्रभाब थेन चाप याङला । ‘राल्फालि मैच्याङ’ थेन ‘प्राङबोला छेटाङ’ रि तिलोगि सोसक सामन्तला अन्याय थेन अत्याचारला पराकास्ठला प्रस्तुति मुला बिसाम तिलोगि सोसित, पिडित ह्युल्बाला स्हु थेन मुक्तिला बिरोध थेन बिद्रोह प्योबा मुला । थेसे ग्योइकाइदा समाज पोबाला हतियार स्होबारि म्हाइबा मुला । माक्र्सबादि दर्सनला मुल सार नोन समाज पोबान हिन्ना । चुसे ग्योइकाइदा सामाजिक सांस्कृतिक पोबाला साधान म्हान्मुला । चु कला कलाला लागि बिबा बिचारला लिब्रो कितारि राप्सि समाजला लागि ग्योइकाइ बिबा पक्षरि अडिग चिला । ब्रिखेन घिसिङसे चुनोन माक्र्सबादि सौन्दर्यसास्त्रला लगाम बाङसे चुङबा मुला । थेतासि थेला सिर्जनारि क्रान्तिचेत, प्रगतिसिलता, सामाजिक पोबाला उत्कट सेम, बर्गिय मुक्ति, सामाजिक यथार्थ, ब्यङग्यात्मक, भासिक सरलता थेन भाबगाम्भिर्य याङला ।
३. ग्रेनरापला ङोसेबा
ग्रेनराप ग्योइकाइला आधुनिक थेन च्याङबा बिधा हिन्ना बिसाम चु आख्यान बिधाअन्तरगत परतिला । आख्यान चुला मुल अस्थिपन्जर वा चुरो हिन्ना । ल्हुइजम्बुलिङला खाजिबाइ जाजा घटना बिसेसला आख्यानात्मक चित्रन राप हिन्ना । ओम ल्हुइ थेन जाम्बुलिङला साक्लो प्रस्तुतिजा ग्रेनराप हिन्ना । रापदा ह्रेङना लासि न्हा ग्रेनराप दोला न्हा ग्रेनरापदा तुन्ना लासिन राप । थेतासि राप थेन ग्रेनराप ङ्हिनोन आख्यान बिधारि तासाइ नोन चुला फेबा कारक कथाकिय आयामला संकुचन थेन बिस्तार हिन्ना । रापरि ल्हुइला याखारगि घटनाला तुन्बा तासाइ पुर्न अभिब्यक्ति ताला बिसाम ग्रेनरापरि मुतेबा ल्हुइला पुर्न थेन बिस्तृत घटनाक्रमला लम्बृतान प्रस्तुति ताला, खानाङ ल्हुइजाम्बुलिङला मुतेबा पाटापक्षला आख्यानात्मक अभिब्यन्जना लाला । थेतासिः ग्रेनराप साक्लो बगैचा हिन्ना बिबा राप बगैचारि सार्बा गुलाबला म्हेन्दो हिन्ना ।
न्यु इन्टरनेसनला डिक्सनेरिला आन्सार ग्रेनराप चुह्राङबा ग्रेन कल्पित गद्य आख्यान हिन्ना, थेरि याखारगिन आख्यानअन्तरगत यथार्थ जनजिबनला निरुपनला प्रयास लाबा चरित्र थेन थेन्ना क्रियाकलापला चित्रन ताला । ओह्राङबान पास्चात्य बिद्धान राल्फ फक्स ग्रेनराप गिक्छा थे ग्योइकाइ कला हिन्ना, थेसे म्हि ल्हुइला मुतेबा अङगला अभिब्यक्ति लाला । ओम समालोचक कृस्नचन्द्रसिं प्रधानला आन्सार ग्रेनराप ल्हुइजाम्बुलिङला बिहङगम दृस्टि हिन्ना, थेदा गोबा, दाम्बा थेन चित्रन लाबा प्रयत्न आउदिन यथार्थिक ताला । यथातथ्यला उद्घाटन जेक्खे आताना चु याखारगि मुतेबा म्हि छोन्बो म्हिला संसार हिन्ना । छ्यामरि समालोचक राजेन्द्र सुबेदिसे पुर्बापार तारतम्यरि सुसम्बद्ध लासि ब्रिबा आख्यानात्मक रचनादा ग्रेनराप बिसि परिभासित लाबा मुला । चुह्राङ लासि ग्रेनराप चुह्राङबा आख्यानात्मक बिधा हिन्ना, थेरि ल्हुइला मुतबा घटनाताङदा सन्तुलित लिरि सबिस्तार बर्नन लाला ।
४. ग्रेनरापला तत्वजुगु
ग्रेनराप याखारगि साक्लो संरचना हिन्ना । खाजिबाइ नोन संरचनाला स्हेङबा ल्होलो अबयबजुगुला संयोजनग्याम ताला । थेह्राङबान ग्रेनरापला नोन संरचनागत अङगजुगु मुला ओम थेनोन अबयब वा अङगजुगु ग्रेनरापला तत्वजुगु हिन्ना । अझ ग्रेनराप स्होबा थेन राबा सुसंयोजन हिन्ना । स्होबा चुला माङग्यार लि वा आबरन हिन्ना बिसाम राबा न्हाङला स्वरुप हिन्ना । स्होबा थेन राबा ङ्हिनोन स्हेङबा चु नोन तत्वजुगुला सगठन थेन सुगुम्फनग्याम ताला । समालोचक कृस्नचन्द्रसिंह प्रधान (२०१६ः७) से बिबा मुला ः सामान्यतया चुरि याङबा तोबा स्हेला आधाररि ग्रेनरापला मुलभुत तत्व बिबाजा चरित्र, कथोपकथन, साइलि, ग्योइ, बाताबरन थेन उद्देस्यदा ओन्बा मुला । यादब लामिछाने (२०५४) रापस्हे, कथोपकथन, पात्र, ल्हुइदर्सन, साइलि, ह्युलदुइ थेन परिस्थिथि ल्होलोदा ग्रेनरापला तत्व तेन्बा मुला । तुन्बारि ग्रेनरापरि तातोबा अनिबार्य संरचनागत तत्वजुगु दिलाअन्सार मुला ः
क) कथानक ख) पात्र वा चरित्र चित्रन ग) मुलभाब वा ल्हुइदर्सन घ) परिबेस ङ) ग्योइ साइलि च) कथोपकथन वा संबाद छ) द्धन्द ज) कौतुहलता झ) क्राछिक सार्थकता ।
५. तामाङ ग्रेनराप ‘प्राङबोला छेटाङ’ ला ङोसेबा
‘प्राङबोला छेटाङ’ तामाङ ग्रेनराप ब्रिखेन योगबहादुर घिसिङ ब्रिबा तामाङ ग्योइकाइला ङ्हिच्छा ग्रेनराप हिन्ना । मेजरमान थिङग्याम तेबा चु ग्रेनरापला संरचना १० बोरि फेबा मुला । आकाररि नाना म्राङसाइ नोन औपचारिक मुल्यबक्ता थेन गुनबक्ताला दृस्टिरि चु ग्रेनराप खरो उत्रप ताबा म्राङला । कथानक रैखिक मुला, गुङरि, मध्य थेन जिन्बाला सरल रेखिय प्रबाह मुला । छेवाङला दर्दनाक प्राङबोला रापग्याम थिसि समाज मुक्तिला लागि जनयुद्धरि ल्हागतिना तिनान प्रहरिला गोलि टासि सिबा घटनातेन कथानका चिसाङ ताला । चरित्रचित्रनरि सोसित थेन सोसकबर्गला प्रतिनिधि पात्रजुगु राप्ना लाबा मुला । छेवाङ, नाङसाल, कुन्साङ सोसित पिडित बर्गला असलि प्रतिनिधिजुगु हिन्ना बिसाम सर्मा म्हेमे, पुलिस बिरबहादुर ल्होलो सोसक सामन्तबर्गला खाटि प्रतिनिधि । ओम कुन्साङजा पोबाला प्रतिनिधि मुख्य पात्र हिन्ना । ग्रेनरापला मुला भाब वा जनमुक्ति संग्रामरि ल्हागतिनोन तोबा माक्र्सबादि दर्सन वा चिन्तनला इमानदारिपुर्न उपस्थापन । चुनोन बैचारिक मियोरि मुतेबा ग्रेनराप राप्बा मुला । ग्योइसाइलि सरल, प्रभाबकारि, सांकेतिक, ब्यङग्यात्मक मुला बिसाम जबरजस्ति छिगस्हेङमा खानाङ खानाङ बाधा आताबा आहिन । पात्रअनुकुल कथ्य ग्योइ थेन छोन्बो ग्योइला दाम्बा ओम प्रयोगसे ग्रेनरापरि स्वभाबिकता स्हेङबा मुला । ग्रामिन परिबेस, प्राकृतिक ल्होलोला जेबा चित्रन, नाम्साहेन्से जेलदोनाला स्थानिय परिबेस, छ्योआछ्यो दिङ गिला दुइरि वा सोसकबर्ग थेन निम्न बर्गगुङला द्धन्दसे ग्रेनरापदा मार्मिक थेन बिस्वसनिय स्होबा मुला । अर्थात ग्रेनरापरि दुइ, ग्ला थेन घटनाला जेबा संयोजन लाबा मुला । आन्तरिक द्धन्द च्याङ तासाइ माङग्यारला द्धन्द टडकारो म्राङला । खास लासि द्धन्द सोसकला पृस्ठपोसक राज्यसत्ताला लिब्रो केन्द्रित मुला । ग्रेनरापरि ह्युल्बाला बलिदानिपुर्न संघर्ससे ह्युल्बासे म्हान्बा ह्याल रे अबस्य नोन बासिख्लाबा सामुहिक उद्धघोसला छ्याम ग्रेनरापला रापस्हे पुडि थुम्बा मुला ।
चुह्राङ लासि प्राङबोला छेटाङ ग्रेनरापरि तामाङ जातिला दारुन आर्थिक अबस्था थेन दयनिय ल्हुइचर्याला सपाट प्रस्तुति मुला बिसाम थेला फाइदा किन्सि लाबादोना अन्याय लाबारि लिच्छा परआतिबा प्रबृति थोबा ठालु बर्गला उछितो थाबा म्हाइबा मुला । छ्यामछ्यामरि राज्य, प्रसासन, कानुन थेन सुरक्षा निकाय नोन प्राङबोबर्गला सुरक्षार्थ आताना थेनोन ठालुबर्गला स्वार्थरक्षाला साधान दोबारि दोबा बास्तबिकतादा लिखन्डि स्होपिन्बा मुला । लिच्छारि ग्रेनरापसे बोक्टो सामन्ति सात्ता थेन ठिमला पुडिनुप्ना लासि ह्युल्बाला ज्याबारे बाबारि क्योङनोन रेतोबा, ल्हागतितोबा थेन ल्हागतिसि चितोबा क्रान्तिधर्मि सन्देसला प्रबाह लाबा म्राङमुला । चुनोन बिरोध, क्रान्ति थेन बिद्रोहला काइ थिबारि चु ग्रेनराप सक्षम मुबा म्राङमुला बिसाम पोबाला लागि प्रेरना थेन उत्साह प्लिङना लाबा खाम्देदोना यत्न थेन प्रयत्न लाबा याङमुला । मुतेबारि ग्रेनराप रचनागत साइलिसिल्पला दृस्टिसे कादे ससक्त थेन सबल मुला भाब वा बिचारला प्रस्तुतिला दृस्टिसे ओतेबान प्रस्ट थेन सफल म्राङला ।
६. ग्रेनराप तत्वला कसिरि प्राङबोलो छेटाङ ग्रेनरापला समिक्षा
क) रापस्हे
रेनाङ ज्याला मजदुरि लासि ङ्यासे यासुङ थुइतोबा छेवाङला बाध्यता हिन्ना । आङाला दिङ २२ दिङ छ्योमा नोन प्राङबोला कारन ब्रेल्बा लापिन्बारि खाम्बा आरे । खुयु दिङतेन बिरामि तासि तिसारि दोबा आपादा न्होर आरेबा कारन अस्पतालरि बोर्सि उपहार लाबारि नोन खाम्बा आरे छेवाङसे । आपाला उपचारला लागि छरछिमेकला मुतेबातेन सरसापटि आह्रिबा आहिन तासाइ तन्नम प्राङबोदा खालाइसे पत्याइ आातिनि । खालाइसे आपिन्माहेन्से नाबा बिकल्प आतानि । लिच्छारि आपा डोङला । छेवाङ ह्राङला गच्छेअन्सार च्याङना खर्चरि छार तासाइ सहज ढङगसे काजक्रिया लासि ठिम जिन्ना लाला । याखारगि आङा नाङसालसे दिङ ङिसलान कलिलो दिङरि आमाला मायाग्याम बन्चित तातोजि बिसाम आपादा नोन गुमाप लातोजि हिन्बाम बिरामि आपादा उपचार लाबारि आखाम्मा ल्हानान मिख्लि आब्योङबा खानाङ हिन्ना ओम ? तिला लासे थेला ज्योज्योसे खामआखाम दिमनाम धानतिबा मुला । आपाला डोङबाच्छिा छेवाङला ल्हुइ खामआखाम चलप ताबान मुबा तासाइ तिरेकुनु सर्मा म्हेमेला गेरि निबाकेन लामा नाम्सा कोला दोर्जेला तामसे छागाग्याम ताइबाह्राङ ताला । एला आङाला तामसे नाम्सा ह्योङजिन्जि बिबा तामसे थेदा नाआखाम्बा स्हु काप्ला । देन्बा तिला हिन्ना आङादा ङ्योइला थे दुइरि थेसे थाहा याङला न्होर किन्बारि निमा दुस्ट सर्मा म्हेमेसे जबरजस्ति लासि आङाला इज्जत ब्यान्बा थेन जिउ ङ्हिला सुताइ ताबा ताम । चु थेमाहेन्से थेदा आक्रोसला बेग आखाबा आहिन । तासाए मुतेबा सर्मा म्हेमेलान हैहैरि ल्हागतिबा म्राङमाहेन्से कुटिसि चिला । नाम्सारि हल्ला चलप ताबा थेन सर्मा म्हेमेसे ह्राङला अपराध स्विकार आलामाहेन्से नाङसालसे तिरेकुनु च्योसि आत्महत्या लाला । तासाइ दुर्भाग्य सर्मा म्हेमेसे ह्राङला पाप छुम्बाला लागि पुलिसदा न्होर ख्वासि आङाफिरि अबैध सम्बन्ध थान्सि जिउङ्हि स्होबा थेन सेबा सुताइला आरो ल्हागाब लासि छेवाङदा जेल पुइला । जेलरि थेदा ह्रुप राजनितिक बन्दि पाङदोर्जे कुन्साङतेन ताबारि दोला । कुन्साङलान योजनाअन्सार जेल फोसि ङ्हि नोन ह्यार्बारि सफल ताला । थेलिच्छा कुन्साङलान अगुबाइरि ङ्हि नोन ह्युल्बाला मुक्तिला खातिर जनसेना दोसि जनमुक्तिला युङरि ल्हागतिला । छेवाङदा चिनिया महान नेता माओत्सेतुङला ह्युल्बाला स्विकृतिबिना दाप सुताइ थुर्बारि आदेबा ग्रेन बिचार थेना लाला । थेनि सर्मा म्हेमेदा कारबाहि लाबारि नाम्सालान जनहित प्राबिरि दोला, ह्युल्बाला रुङबा उपस्थिति ताला । सर्मादा थेरि बाला, मुतेबा पाप स्विकार लामाहेन्से भिड उर्लब तासि तोला । ओतेबारिन भिग्याम तिक्खुरि गोलि चलतिमा छेवाङला कुरि टाला । ह्युल्बाला लागि ह्राङसे लाबारि आखाम्साइ नोन ह्रोजुगुसे लाबा सेम थान्नाथान्नान स्हु नाबारि आखाम्ना थेला डोङबा ताला ओम स्यान्दो मुतेबा ह्यार्ला । स्यान्दोदा आस्याप्बा बोमोरि थेला लासला छियाछिया लासि पाखानाङ ड्वापिन्ना । लिच्छारि मुतेबा ह्युल्बाला उपस्थितिरि जनसेनाला नतृत्वरि बिरोध र्यालि लाला ओम छेवाङदा सहिद घोसना लाला । सहिद छेटाङ छेरेङगाइ, जाम्बुलिङला मुतेबा प्राङबो गिक ताइ थेन ह्याङला ज्याबा रे खाला खालाला बुलन्द क्रान्तिधर्मि काइलाछ्याम राप जिन्ना ।
सरसरति च्यामा रापस्हे सामाजिक यथार्थबादि म्राङसाइ नोन राजनितिक रङ च्युर्बा म्राङला । ग्रेनराप ब्रिखेनलान बास्तबिक ल्हुइला भोगाइजुगु चुरि परआतिबा आरे बिबारि आखाम । तिलादाम्मान तागाइ रापस्हे सरल थेन रैखिक मुला । घटनाताङला रेबाहेन्से तिबा, बिकास, संघर्स, चरमोत्कर्स, ह्रास थेन पतनदोनाला कथानकिय तत्वजुगु अबलम्बन लाबा मुला ।
(ख) पात्र वा चरित्रचित्रण
आख्यानला बाहक हिन्ना पात्र वा चरित्र । पात्रलान माध्यमग्याम कथानक तिसि पुडिनुप्बा दोना दोला । थेतासि पात्र वा चरित्र आरेबा ग्रेनरा िछोन्बो थेन गतिसिल आदो बिले पात्र आरेना ग्रेनराप चालकआरेबा गाडिह्राङ ताला ।
प्राङबोला छेटाङला पात्रजुगु बर्गिय चरित्रला मुला । चुरि सोसित बर्गला प्रतिनिधिला लिरि छेवाङ, नाङसाल, कुन्साङ थेन मुतेबा निम्न बर्गिय ह्युल्बाला समुह मुला बिसाम सोसक पिडक बर्गला बर्गिय लिरि सर्मा म्हेमे, पुलिस बिरबहादुर छ्याम राज्यसत्तादा रापपुङबा मुला । कार्य भुमिकाला दृस्टिसे छेवाङ नायक हिन्ना ग्रेनरापला । ओम नाङसाल सहनायिका थेन खलनायक हिन्ना सर्मा म्हेमे । थेरि कुन्साङजा ग्रेनरापला बिचारपुइबा मुख्य पात्र हिन्ना । स्यान्दो दोर्जे, कर्नबहादुर ल्होलोजा सहायक पात्र हिन्ना । चुह्राङ लासि चु ग्रेनरापरि ग्रामिन समाजला झुप्राबस्तिरि प्राङबोसे बेहिसाब मार चाचिबा थेन उच्चबर्ग वा राज्यला सोसनला ह्रान्दारि स्याङबा पात्रजुगु हिन्ना । छ्यामरि, राज्य, सत्ता, बाङ, धनसम्पतिला आडरि सोसन दाम अन्याय अत्याचारला दुस्मनि फना ल्हेना लाला, जामे चेलिला अस्मिता ब्यान्बा थेन निहत्था ह्युल्बादा सजिलोन गोलिसे ह्रोबा दमनकारि मतियारजुगुदा खलपात्रला लिरि रापपुङबा मुला ।
मुतेबारि पात्र वा चरित्रचित्रन बर्गिय प्रतिनिधिला सन्दर्भरि सान्दर्भिक थेन उपयुक्त म्राङला । संख्यारि अल्पसङख्यक, लिङगिय लिरि जामेकोला, ह्रेमकोला, प्रबृति सत थेन असत, गेला आधाररि प्रमुख, सहायक थेन स्यान्दो पात्रजुगु राप्ना लाबा मुला । ओम पात्र दाम्बा थेन सन्तुलनला साक्ष्यरि ग्रेनराप कोङबा म्राङमुला ।
(ग) मुलभाव वा ल्हुइदर्सन
‘देन्छीन् बेनान् रेसाम, बेनानसे सेसाम प्राङ्बोला हादुअी बसी जाम्बुलिङ ह्यालह्याल स्होबारी कादे गाअीलारो । चोराङबान् प्राङ्बोला लागीरी ब्राबा म्हीमाक कादेसे ह्युलम्हीला स्हेरलेङ आरेना थाआरेना प्राङ्बोला दाप्सुताअी थर्ताआदे बिबा बोअीह्युलला मुलम्हीला बिबाताम डातामसे पुअीबामुला ।’ ग्रेनराप ब्रिखेन घिसिङसे ग्रेनरापरि चुनोन बिचारला भ्रुनदा छार्नाल्हेना लासि ग्रेनरापला सन्तानला केबा पिन्बा मुला । चु ग्रेनरापला सार वा गन्तब्य सामाजिक च्योच्यो थेन न्याय स्हेङबारि अन्याय अत्याचार थेन सोसन दमनला पुडिनुप्ना लाबा हिन्ना ।
मुलत ग्रेनरापला ल्हुइदर्सन वा उद्देस्य मुतेबा गेलाबाबर्गला उत्थानला लागि जनमुक्ति संग्रामरि वाङबा थेन बोक्टो बाङ, सत्ता थेन संस्कारला ग्लारि छार सत्ता थेन संस्कारला प्रतिस्थापना लाबा म्राङमुला । खानाङ सिमित ठालु बर्गला जेक्खे हालिमुहालि आताना बहुसंख्यक सर्बहाराबर्गला सत्ता स्हेङबा ताला । चुनोन बैचारि बिजबिन्दुला आधारसिलारि ग्रेनरापला रचना लाबा मुला । मुतेबारि ग्रेनरापला साध्य बिबान समाजबादि राज्यब्यबस्थाला स्हेङबारिक्यार अभिमुखित मुला । चुदा कुन्साङसे पुलिसदा बिबा कथनसे पुस्टि लाला । थेसे बिबा मुला ः ङाइ जेक्खे चासि आता, चुरि साढे २ करोड नेपालि ह्युल्बासे चाबा चाबारि याङतोला । ङाला सेम चुनोन मुला –पृ.२१) । चुनोन मुतेबासे कान, क्वान थेन छाना याङतोला बिबा भाब नोन ग्रेनरापला आत्मा हिन्ना बिबारि खाम्ला ।
(घ) परिबेस
उडन्ते थेन काल्पनिक बेलगामपुर्न सिर्जना ह्रेच्छाकला सन्तुस्टि थेन बिलासला साधानमि दोला तासाइ समाजदा युगयुदोना मार्गनिर्देसन लाबा बिस्वसनिय जेबा ग्योइकाइ सिर्जनाजा पक्कान आदो । थेतासि ग्योइकाइ सुन्यतारि स्हेङबारि आखाम । चुला लागि तिलाइ आधारजुगु तातोबा ताला । थेनोन आधारदा परिबेस बिला । थेतासि ग्योइकाइ स्हेङमा दुइ, ग्ला थेन घटना बिसेसला त्रिआयामिक सन्तुलन कायम लाला ।
प्राङबोला छेटाङ ग्रामिन दुरदराजला नाम्सादा स्थानिक परिबेस स्होबा मुला । छेवाङला नाम ब्रेबा झुप्रोहेन्से सर्मा म्हेमेला सुबिधायुक्त दिम, स्याङगाङ, गाङखोप, बुह्वाराहेन्से जेलदोनाला ग्लाजुगु चुरि पोप्बा मुला । छ्यामरि चु ग्रेनरापला सिर्जना बि.सं. २०५९ साल पाङबा मुला । सान्ति सम्झौता २०६२ ङ्हाच्छा तासाइ ससस्त्र बिद्रोहला लिच्छाला चरनरिक्यारला दुइ बिसि अनुमान ल्हागाब लाबारि खाम्ला । ग्रेनरापला घटना तिबाहेन्से चरमोत्कर्सहेन्से संघर्स जिन्बादोनाला स्थिति च्यामा छ्योआछ्यो दिङ गिला दुइ किन्बा म्राङला । चुह्राङ लासि घटना श्रृंखला च्यामा उपचारला अभाबरि छेवाङला आपाल अकाल डोङबा, सर्मा म्हेमेसे आङा नाङसालला इज्जत ब्यान्बा थेन जियङ्हिला स्होबा, नाम्सानाङ हल ल्हेबा तासाइ सर्मा म्हेमेसे स्विकार आलाबा, नाआखाम्ना नाङसालसे आत्महत्या लाबा, मुतेबा आरोप छेवाङफिरि ल्हागाबा लाबा, जेल पुइबा, कुन्साङला योजना अन्सार जेल फोसि ह्यार्बा थेन जनमुक्तिला लागि गोलि चासि सहिद दोबादोनाला घटना श्रृंखला परिस्थिति हिन्ना । चुह्राङ लासि ग्रेनरापरि ह्युल, दुइ थेन परिस्थितिला सन्तुलित संयोजन लाबा याङमुला ।
(ङ) ग्योइ साइलि
ग्योइ अभिब्यक्तिला ग्यालाम हिन्ना बिसाम साइलिजा अभिब्यक्तिला ढङग, ढाचा वा ढराए हिन्ना । चु ब्रिखेनला निजि ङोसेबा नोन हिन्ना । चु ग्रेनरापरि ग्योइ सरल, सरस थेन प्रभाबकारि मुला । तिल्दाबिसाम रापस्हे थे पात्रअनुकुल ग्योइला प्रयोग मुला । ग्योइ ग्ला, दुइ थेन सन्दर्भ सापेक्षा नोन ताला । मुख्य ताम ग्योइला स्तर थेन पात्रला स्तरगुङरि तालमेल बिसाम तानोन तोला । चु ग्रेनरापरि पात्रला स्तर, बिचार, दिङ, मनोदसा, थुम थेन ठिमअन्सार ग्योइला लि प्रयोग लाबा याङमुला । ग्योइ सरल तासिनोन प्रभाबकारि थेन ससक्त मुला । गम्भिर भाब वा बिचारदा सरल थेन पाङबा चलनला स्वभाबिक थेन छोन्बो ग्योइ प्रयोगसे उद्दिप्त स्होबान मुला । तामाङ उखान टुक्का, उचित बिम्ब प्रतिकलाछ्याम ब्यङग्यात्मक प्रस्तुतिसे मार्मिक थेन गम्भिर स्होबा मुला ग्रेनरापदा । ग्योइला सरलता, रसिकता थेन सटिकताला दृस्टिसे खोट ल्हागाब लाबारि आखाम्साइ नोन साब्दिक दाम्बा थेन प्रयोगरि बिसाम रुपगिरि खाबारि आखाम्बा अनुभुति लाबारि खाम्ला । थेकारन बोगम्यतारि असर दोबा म्राङमुला । दृस्टान्तला लागि छेटाङला अर्थ साइत, वा म्हाङ, खानाङए सहिद वा लिउ ल्होलो अर्थ ल्हागाब ताना लासि प्रयोग लाबा मुला । स्यान्दोरिक्यार कालिक प्रयोगरि क्रियाला रुपगत आडिक्बा याङमुला । तामाङ ग्योइरि ङ्हाउदुइ भाब गोना लाबा जि बिभक्ति ल्हागाब लाला तासाइ ग्रेनरापरि ला बिभक्ति ल्हागाब लाबा मुला । ‘ङीनोन लाङाई मुबा दिम्री ब्राला’ चुरि तातोबाजा ब्राजि हिन्ना तासाइ ब्रालाला प्रयोगसे निला तासि अर्थबोधरि बाधा दोबा म्राङमुला । छ्यामरि ग्योइ सबलताला लागि तिलाइ उदाहरन च्याबारि खाम्ला । स्हिगे, ‘म्हीला तीङट्वाइबारी म्हीलान् कुरी वाङ्दोला’ ‘चु ताम थेसी छेवाङ छे गुमा ब्रारी ताइबा मे ह्राङ ताजी’ ह्राङबा मार्मिक सिर्जनात्मक कथनला प्रयोग लाबा मुला । चु चुह्राङबान ग्योइला प्रयोगसे ग्रेनरापदा स्तरिय थेन सबल स्होबान मुला । ग्योइ सरल तासि नोन प्रभाबकारि थेन रोचक तासि नोन घोचक वा ब्यङग्यात्मक मुला । ओसोताबासे, ग्योइला दृस्टिरि नोन ग्रेनराप ङ्हाच्छान म्राङमुला ।
(च) कथोपकथन वा संवाद
कथोपकथन वा संवाद आरेबा ग्रेनराप कोहोरेगि राप ह्राङबा ताला । उपयुक्त थेन उचित संबादसे ग्रेनरापदा छोन्बो थेन ससक्त स्होला । संबादलान माध्यमग्याम लक्ष्यित भाब थेन बिचार संप्रेसन लाबारि खाम्ला । चेमारि अनिनय लासि भाब अभिब्यक्त लाला बिसाम ग्रेनरापरि संबादला माध्यमग्याम भाब प्रस्तुत लाला ।
चु ग्रेनरापरि नोन घटना, सन्दर्भ थेन पात्रला उचित संयोजन लाबा म्राङमुला । पात्रला स्तर थेन अबस्थाअनुकुलला ग्योइ संबाद प्रयोग मुला । सर्मा म्हेमेला पाङबा थेन छेवाङला ग्योइ फेबा मुला । थेह्राङनोन लासि ग्रामिन नाम्सारि प्राङबो पात्रसे पाङबा ग्योइ थेन स्यान्दोसे पाङबा फेबा मुला । थेदा ग्रेनरापरि मौलिकताला छ्याम उताराब लाबा मुला । चुला लागि तिलाइ पात्रगत संबादजुगु च्याबारि खाम्ला । छेवाङसे पाङला, ‘ङाअी आहाम्नी ङाला हादुअीला छेटाङ ह्राङ्नीला छ्यारी, ङाअी जम्बुलिङ्ला चोतेभन्दा लाआहाम्नी, तीकाअी पीनआहाम्नी’ छेवाङला चु डोङबा ङ्हाच्छाला लिच्छाला सन्देस हिन्ना । चुरि ल्हुइ संबादला ब्रोइ याङला । ओम जवाफरि कुन्साङसे बिबा मुला, ‘छेटाङ ह्रो ह्याङ्ला हादुअी बिबा तोलो ब्राबा म्हुन राङ्बा आहिन्, उ मुरी सिगो गाङ्जोरी फेबा दिनी ह्राङ्बा ह्यालह्याल ताला। थे दुइरी बेनान् प्राङ्बोसे ह्राङ्लान सुङ्से ज्याबा बु बुन्म्याङ्ला ।’ चुह्राङबान छोन्बोसोबा ग्योइला दाम्बासे ग्रेनराप सजाब ताबा मुला । छ्यामरि सामुहिक उद्गारला बान्कि नोन ओतेबान गतिलो जेक्खे आहिन सेम छुबाला खालला मुला । बिले, ‘जम्बुलिङ्ला बेनान प्राङ्बो गीक ताअी’ चुह्राङबा ल्होलोपुर्न संबादसे समुचित थेन सन्तुलित प्रयोगसे ग्रेनरापदा स्वभाबिक थेन सार्थक स्होबा मुला ।
(छ) द्वन्द्व
ग्रेनराप ल्हुइजाम्बुलिङला मुतेबा अभिब्यक्ति हिन्ना । बिमुला, ल्हुइ ह्राङरिन संघर्सला मिन हिन्ना । थेनोन संघर्ससिल ल्हुइला प्रतिरुप तेन्मुला । थेतासि संघर्स आलाबा ल्हुइ थेन द्धन्द आलाबा ग्रेनराप छ्योआछ्यो ओस्बान अधुरो थेन अपुरो ताला । चु ग्रेनराप माक्र्सबादि यथार्थबादि वा प्रगतिसिल ताबासे द्धन्द सोसक थेन सोसित बर्गगुङरि सिमित मुला । ससस्त्र बर्ग संघर्स माङग्यारा द्धन्द लि हिन्ना । थेतासि मानिबिय न्हाङलासेमला आताना माङग्यारला द्धन्दला आयोजना लाबा मुला । दोसि न्हाङला द्धन्दला लिरि बोक्टो मुल्य थेन मान्यता, सोचचिन्तन थेन संस्कारलिब्रो छार मुल्य, मान्यता थेन संस्कारदा किन्बारि आखाम्बा आहिन । मुलत ग्रेनराप बोक्टो सत्ता वा संस्कार लिब्रो छार सत्ता वा संस्कारगुङला द्धन्दरि केन्द्रित म्राङला । माक्र्सबादि दर्सनला अभिस्ट निम्नबर्ग वा प्राङबो बर्गला सत्ता स्हेङबा म्हान्मुला । ग्रेनरापरि बोक्टो राज्यसत्ताला लिब्रो मुतेबा उत्पिडित ह्युल्बाजुगु गिक्खे तासि जनमुक्तिला संग्रामरि ल्हागाब ताबा म्राङमुला । चुरि दिङ च्युइला जनयुद्धसे प्रभाब पारतिबा ह्राङबा आम्राङबा आहिन । तासाइ नोन समाज थेन ह्युल्बाला निरपेक्ष तासि ग्रेनराप ब्रिबा ताम आखा । ग्रेनराप ब्रिखेन ह्राङनोन ससस्त्र द्धन्दला मारग्याम आथुर्ना चिआखाम्नि । थेतास चुला च्याङनाल्हाना प्रभाब चुरि नोन परतिबारि निबा म्राङमुला । तिलादाम्मा तागाइ ग्रेनरापरि बर्गिय द्धन्ददा ससक्त लिरि चित्रन लाबा मुला थे स्वभाबिक थेन सजिब म्राङला । म्हान्ना, थेनोन द्धन्दमय घटनाताङजुगुला जगरि मुतेबा ग्रेनराप राप्बा मुला । थेदा तेपिन्जि बिसाम ग्रेनराप प्रानहिन ल्हुइह्राङ तासेला म्राङला ।
(ज) कौतुहलता
थेलिच्छा तिला ताला ताला ? बिसि सेमन्हाङरि काउकुति वा उत्साह जागाब लाका गे कौतुहलता हिन्ना । जिग्यासाला उच्च लिदा कौतुहलता बिबारि खाम्ला । स्यान्दो सेबा, गोबा थेन थाहा याङबा इच्छाआरेना गे ङ्हाच्छा आवाङ । थेतासि ग्रेनरापह्राङबा ह्रेङबा कृतिरि कौतुहलतासे डोखेनदा छेङबा लाला । आहिन्साम डोखेन निरुत्साहित ताला ओम जबरजस्ति ग्रेनराप डोतोबा स्थिति सिर्जना ताला । चु निरस, उत्साहिन थेन खल्लो गे ताबारि निला । थेतासि मुतेबा ग्रेनरापरि कौतुहलता सिर्जना लाबा ताला ।
चु ग्रेनरापरि नोन घटनाताङला तारतम्य गिलिच्छा स्यान्दो डिक्ना लामुला । थेरि याखारगि घटना लिच्छा तिला ताला ताला बिबा जिग्यासा रेला नोन । उदाहरनला लागि छेवाङ जेल परतिबादोनाला घटनादा किन्मा थेलिच्छा तिला ताजि ताला बिबा तामला जिग्यासा डोखेनरि स्वस्फुर्त लिरि निला । चुह्राङ लासि ग्रेनरापरि कौतुहलतादा रापआन्सार उचित संयोजन लाबा मुला । तासाइ नोन ग्रेनराप ब्रिखेनला बैचारिक चाप थेन प्रभाबरि तिला ताला बिबाबिमा नोन चुनोन थेन चुह्राङबान ताला बिसि सहज नोन अनुमान ल्हागाब लाबारि खाम्ला ।
(झ) क्राछिगला सार्थकता
क्राछिग छ्योइला मिन हिन्ना । तासाइ क्राछिग थेन कथ्यगुङरि तालमेल आतानि बिसाम चु कृति खोटो ताला । थेतासि क्राछिगसे कथ्यदा बहन लानोन तोबा ताला । क्राछिग अभिधात्मक हिन्गाइ कि ब्यङग्यात्मक । चु ग्रेनरापला क्राछिग प्राङबोला छेटाङ उपयुक्त म्राङमुला । ग्रेनराप समस्टिरि मुतेबा प्राङबोला ज्याबा रे बाबाला लागि लाबा जनमुक्तिला युद्धतेन सम्बन्धित मुला । थेनोन सोसित पिडित प्राङबो बर्गला सत्ता स्हेङबाला लागि ठालुतन्त्र वा फ्युक्पोबर्गला लिब्रो ह्युल्बा गिक ताबा उन्बा मुला । ह्युल्बाजुगु ह्राङला स्वतन्त्र थेन अधिकार याङबाला लागि ह्याल लिउला लागि गिक्खे ताबा प्रस्तुतिसे क्राछिगदा सार्थकता स्होबा मुला । छ्यामरि प्राङबो बिबा प्राङबो थेन छेटाङ बिबा साइत, भाग्य, लिउ ल्होलो अर्थरि प्रयोग लाबा मुला । मुतेबारि ग्रेनरापला सार वा सन्देस थेनोन लिउला स्हेङबारिक्यार उन्मुख मुला । थेतासि क्राछिक कथ्यला सापेक्षतारि सारपुर्न थेन सार्थक ठहराप ताला ।
(ञ) निस्कर्स
‘ह्याङ तामाङदा ग्याप्पा स्होसी थान्बा ह्युल्बाला ह्रीमठीम मुला, ह्याङ्से स्ह्रयोरी ह्याल तासी ङ्यासे दोपताआदे दोना फ्युक्पोला मुरीला गे लासी मान्नाङ छेम्नाङ ज्याला किन्सी निला । थे ज्याला तिनी चाजी न्हाङ्गारला लागिरी देपेन गे लाजी फ्युक्पोला मानाला मुरी स्होजी । ह्याङ जैलेन प्राङ्बो, फ्युक्पोला फ्युक्पो ।’ (पृष्ठ ३७) । चुह्राङ लासि ग्रेनरापला सुङपात्र कुन्साङसे उद्घोस लाबा मुला तामाङजुगुसे भोगतिचिबा बास्तबिकतादा । देन्बान पाङबा म्राङमुला काम्बा यथार्थदा तिल्दाबिसाम राज्यला दिङऔ फेबालेबा नितिला सिकार तातोमा तामाङ जातिला ल्हुइस्तर ग्रेनरापरि ह्राङबा चित्रन लाबा मुला थेबिमा जाजाकि नोन फेबा आरे । दातेनोन दिलास्तरला गे लाबा, ल्हानान मेहनत लाबा तासाइ प्राङबोला दुस्चक्ररि परतिसि कारुनिक थेन दयनिय ल्हुइ स्होबा तामाङ नोन मुला । कला, संस्कृतिरि फ्युक्पो तासाइ नोन आर्थिक बिपन्नता तामाङ जातिला ङोसेबा दोबारि दोबा मुला । ल्हुइ सोबारि नोन मुस्किल ताला बिसाम उन्नति थेन प्रगति, सिक्षा थेन रोजगारि, पहुज थेन प्रतिनिधित्वला ताममि क्यार नोन ताजि । थेतासि राज्यला प्रसासन, सिक्षाला छ्याम ल्होलो तह तप्कारि तामाङ जातिला सहभागिता आरे । चुनोन बास्तकबिकतादा वकालत लाबा मुला तामाङ ग्रेनराप प्राङबोला छेटाङरि । ओम दयनिय थेन कारुनिकम ल्हुइस्तरग्याम राज्यला फेबालेबादा नुप्ना लातोबा तामला नोन अभिब्यक्ति मुला । छ्यामरि उच्च बर्गला सोसनला ग्वाङग्वाङजाङ डेबारि मुतेबा प्राङबो बर्ग गिक्खे तातोबा उपाय तिलोगि सुभलाब लाबा मुला बिसाम तिलोगि मुतेबा तामाङ वा प्राङबोजुगु मुक्तिला रे बाबारि जनस्तरग्याम मुक्तिला लडाइ लडतितोबा जोडदार आव्हानला छ्यामरि ग्रेनराप जिन्बा मुला । थेतासि प्राङबोला छेटाङ प्राङबो बर्गला उत्थानला मार्गदर्सनला लागि ब्रिबा जेबा सिर्जना हिन्ना बिबारि खाम्ला जेब लिउला परिक्ल्पना जेक्खे आरे, म्हाङ साकार लाबारि ग्यालामला स्पस्ट अभिब्यक्ति नोन मुला । चुह्राङ लासि प्राङबोला छेटाङ ग्रेनराप तामाङ ग्योइकाइला जेबा सिर्जना दोबाला छ्यामरि बैचारिकताला सुबास ड्वाबारि सफल ताबा म्राङमुला ।
सन्दर्भ ग्रन्थसुचि ः
घिसिङ, योकबहादुर (२०५९), प्राङ्बोला छेटाङ, काभ्रेः मेजरमान थिङ ।
घिसिङ, योकबहादुर (२०६०), राल्फाली मैच्याङ, काभ्रेः लेखक स्वयम् ।
प्रधान, कृष्णचन्द्रसिं (२०६१), नेपाली उपन्यास र उपन्यासकारहरु, काठमाडौं साझा प्रकाशन ।
बस्नेत, कृष्णबहादुर (२०५९), आधुनिक नेपाली उपन्यास (सैद्धान्तिक विश्लेषण), काठमाडौं दीक्षान्त पुस्तक भन्डार ।
बराल र एटम (२०५९), अनिवार्य नेपाली व्याकरण, अभिव्यक्ति र अभ्यास, काठमाडौं विद्यार्थी पुस्तक भन्डार ।
भुसाल, गणाकर (२०५८), इन्द्रेणी संगालो, काठमाडौं क्षितिज प्रकाशन ।
लम्साल र अन्य, (२०६४), नेपाली गद्य र साहित्य तथा भाषा, काठमाडौं सनलाइट पब्लिकेसन ,
लामिछाने, यादवप्रकाश (२०५४), नेपाली कथा र उपन्यास, काठमाडौं आठराई पुस्तक भन्डार।
ज्ञवाली र घिमिरे (२०५८), आख्यानकार पारिजात, काठमाडौं हजुरको प्रकाशन ।
ज्ञवाली र भट्टराई (२०६४), अनिवार्य नेपाली, काठमाडौं भुँडी पुराण प्रकाशन ।
