ग्योइकाइ थुमला नोबा म्हि : अमृत योन्जन तामाङ

विषय सन्दर्भ ः

म्हिला सभ्यताला दोङरापरि म्हिसे दोङराप स्हेङला कि युगसे दोङराप बिबा स्हे गिक्खे देन्बा आताना ङ्हि नोन देन्बा हिन्ना । तिल्दाबिसाम ल्हुइजगतरि किसिम ङ्हिसेन दोङराप स्हेङबा तथ्यदा नकाराप लाबारि आखाम । ग्योइ थेन ग्योइकाइला दोङरापरि नोन युगिनसृत थेन व्यक्तिस्हेङबा ङ्हिनोन खालला ग्योइ थेन ग्योइकाइ दोङराप याङबा मुला ।
खाराङ लासि ङ्हाउला पुस्तारि जाम्बुलिङला अंग्रेजि ग्योइकाइरि सेक्सपियर, संस्कृत ग्योइकाइरि कालिदास, बंगालि ग्योइकाइरि रबिन्द्रनाथ टैगोर, हिन्दि ग्योइकाइरि प्रेमचन्द्र, नेपालि ग्योइकाइरि देबकोटा नोबा ग्योइकाइ धरोहर हिन्ना । थेह्राङ नोन लासि दातेला नेपालला ग्योइ थेन ग्योइकाइ थुमला नोबा म्हि हिन्ना अमृत योन्जन तामाङ बिले ग्यासार योन्जन । आझान नेपालला आमाग्योइ ग्योइकाइ थुमला अभियन्ता, बहुभासिक सिक्षाला अगुवा थेन तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइला लागि ग्योइकाइ होइस्हेर नोन हिन्ना बिमा अत्युक्ति आता ताला । ह्रो ह्राङरिन तामाङ ग्योइ ग्योइका थुमला लागि बिस्वकोस वा इन्साइक्लोपेडिया बिमान न्याय ताला बिबा म्हान्मुला थेला तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइला लागि समर्पित साक्लो ल्हुइलान योगदानला मुल्याङकनला लागि । तामाङ ग्योइ ग्योइकाइला लागि थे साक्लोन दोङराप हिन्ना, थेसे तामाङ ग्योइ ग्योइकाइदा ६ दसकहेन्से सिर्जना ल्हामरि सिर्जनाला बाटिका नोन सजाब लाबारि म्याङबा मुला । थेतासि थे तामाङ ग्योइ ग्योइकाइलाम ह्राङनोन अथाहा भन्डार हिन्ना, अमुल्य सम्पदा हिन्ना छ्यामरि तामाङ ग्योइ ग्योइकाइला छोन्बो दोङराप वा अभिलेखालय नोन हिन्ना बिमा कन्जुस्याइ लाआतो ।
नेपालला ग्योइ ग्योइकाइला थुमरि थेला ५० बिमा ल्हाना छ्योइजुगु तेबा मुला । थेरि ह्वाइखा, राप, सब्दकोस, ब्याकारन, ग्योइला दोङराप, सम्पादन, स्योस्यो सम्पादन, केबा (जिबनी), बहुभासिक सिक्षा थेन ङ्हिछा ग्योइसम्बन्धि छ्योइ ब्रिबा, ल्होलो स्योस्योरि लेख छिपा, देस बिदेसरि कार्यपत्र प्रस्तुति, ग्योइ थेन ग्योइकाइ अध्ययन अनुसन्धान, ग्योइ आन्दोलनला नेतृत्व, तामाङ ग्योइ संग्रहलयला पहल, ताम्बा दर्सन, तामाङ ग्योइरि डिजिटल प्रबिधिला स्हेङबा थेन प्रबिस्टिह्राङबा दर्जनौ बिसय थुम ह्रुप्ला । चुह्राङ लासि लाबा योगदानला डेनस्वरुप नेपाल प्रग्या पुरस्कार २०७६ ग्याम थे पुरस्कृत ताबारि दोबा मुला । थे न्होरदा थेसे म्हेन्दो बालकोस स्हेङसि बिजा ग्योइकाइला उन्नयनला लागि गे तिसि सुताइ जिन्बा मुला ।

ब्यक्तिगत ङोसबा ः

दाते बौद्धरि स्ह्युबा योन्जनला पुख्र्यौलि ग्ला रामेछाप जिल्लाला तिल्पुङ गाबिसला तलेनाम्सा हिन्ना । क्योलो ६५ दिङरि जुबा थेला केवा बिस २०१२ साल कार्तिक १६ गते थेअन्सार नोभेम्बर १९५५ रि ताबा हिन्ना । भारतला कलकत्तारि केबा तासाइ नोन थे छार्बा बिसाम पुख्र्यौलि थातथलो तिल्पुङला तलेनाम्सारि ताबा मुबा । तामाङ दिङला आधाररि ग्यु ल्होरि थेला केबा ताबा हिन्ना –तिल्पुङगे ठिटो, संस्कृति (विमर्श, पृ.१)
गोरे तामाङ (गौरुङ माइला)ला छाया, आपा बखतबहादुर (मकरबहादुर) थेन आमा मोति तामाङला कोला हिन्ना थे । न्वारान थेन म्हेमे मामसे थान्बा मिन दोर्जे मुबा थेला बिसाम ग्योइकाइ मिन ग्यासार योन्जन थान्बारि दोजि । अमृत योन्जन तामाङ नोन थेला कानुनि जेक्खे आताना ङोसेबा मिन दोबारि दोजि । मिना मोक्तान थेला ल्हुइ ह्रो जेक्खे आहिन, थेला ग्योइ थेन ग्योइकाइ ल्हामला अथक साधिका, थेला सहयात्राला ह्रो थेन व्यक्तित्व स्हेङबाला असलि पृस्ठाधार हिन्ना । ओसेम थेला ब्यक्तित्वला चु नोबा सम्भावना च्याङ तासेलारि सङका आरे । चुनोन सुपरिचित दम्पतिला ज्याबा सन्तानजुगुरि कोला ङि थेन जामे मुला । कोला ग्रेन ग्याल्पो दाते अमेरिकारि चाङ थेन छायाला छ्याम अध्ययन थेन ब्यबसायरि संलग्न मुला बिसाम च्याङबा कोला नेपालिरिन ब्यबसाय लाबान आमा आमादा ह्रो लाचिबा मुला । मैच्याङ जामे साङमो योन्जन फोटो पत्रकार केसब थोकरला छ्याम दाम्पत्य केवा खिबा मुला । थे उच्च अध्ययन लाबान ब्रिबा थुमरि कलम स्याङबाकेन आपाला ग्योइ थेन ग्योइकाइ सिर्जनाला पुस्तागत निरन्तरताला असलि साक्षि दोबा मुला ।
ल्होलो भङगालो रुपि स्योङजुगुरि ब्योङबा लाबा मुबा तासाइ योन्जनला दसकौं ह्रेङबा प्रयासला परिनामस्वरुप तामाङ ग्योइ ग्योइकाइसे अबिरल ब्योङबा इन्द्रावतिला लि किन्बाह्राङ ङ्हाम्ला । दारेम तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइसे सुनकोसिला लि किन्बारि कादे खुइ ल्हागतिला र ! थेतासि साक्लो केवा ग्योइ थेन ग्योइकाइदा फुल्बा लाबा ज्योज्यो बिले आझा तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइला याखारगि छोन्बो दोङराप अमृत योन्जन तामाङ ।

भाषाविद् अमृत योन्जन–तामाङ

डोबा थेन पेसागत केवा

थेला जातुकुदुइला डोबा तिबा कलकत्तारिन ताबा हिन्ना । तासाइ थेला औपचारिक डोबा बिसाम तिल्पुङ नाम्सालान कटहरे प्राथमिक बिद्यालयरि ताजि बिसाम क्योलोलो १५ दिङला दिङरि नाम्सालान बिद्यालयग्याम कक्षा ५ उतिर्न लाबारि दोजि । पारिबारिक कमजोर आर्थिक स्थितिला कारन थेला डोबा गुङरिन थोनताजि । तासाइ लिच्छा १६ दिङला दिङरि थेदा आपासे कलमत्तारि ङ्योइमाहेन्से थेरिन दोसि फिला तहदोना डोबा हिन्ना ।
थेलिच्छा थेसे कक्षा डु बिमा फिला बिद्यालय सिक्षा पुरा लाबाला छ्याम हवडाला सिबपुर दिनबन्धु कलेजग्याम बिए दोनाला अध्ययन पुरा लाबारि सफल ताजि । नेपालला त्रिभुबन बिस्वबिद्यालयला ग्योइबिग्यान केन्द्रिय बिभागग्याम ग्योइ बिग्यानरि एमएमदोनाला औपचारिक डोबा थेसे पुरा लाबा मुला । छ्यामरि थेसे अनौपचारिक रुपरि समाजसास्त्र, दर्सनसास्त्र, दोङराप, बहुभासिक सिक्षा, धार्मिक ग्रन्थ, राजनितिक बिसय, मानब सास्त्र छ्यामला बिसयरि ल्हानान स्वअध्यायन, अध्ययन थेन अनुसन्धान लाबा ताम थेला कृतिरि अभिब्यक्त ताबा प्राग्यिक थेन बौद्धिकताग्याम प्रमानित ताला ।
नाम्सालान बिद्यालयरि सिक्षन पेसारि वाङबा ङ्हाच्छान थेला ब्रेल्बा ताजि । दारे ब्रेल्बा लातोजि बिसि ङेङगोरसे लाबा प्रस्ताब अन्सार मिनादा म्राङमा हेन्से स्विकृति लाजि थेन ब्रेल्बा ताजि । थेलिच्छा थे नाम्सालान बिद्यालयरि सिक्षकरि नियुक्ति किन्सि सिक्षन पेसारि आबद्ध ताजि ओम नाम्सालान निमाबि बिद्यालयला प्रधानाध्यापकदोना दोनिजि । थेदुइला पन्चायतकालिन एकतन्त्रि सासनरि नाम्सा नाम्सारि राजनितिक कार्यकर्ता ङोङगोर थेन ह्रोजुगु सुताइ ताबासे लामा राजनितिक पालेग्याम थे आछुर्ना चिआखाम्नि । नाम्सारि चिबारि थेन चाबारि आपुङमाहेन्से चासियाङसि खाबा जागिर चटक्क ख्लासि याम्बुरि वाङबारि बाध्य ताजि थे । चुनोनग्याम्से थेला केवाला घुम्ति मोडतिजि । दातेला ग्योइ थेन ग्योइकाइला नोबा ल्हामला आधार सिबिररि थे दोगाजि । थेला याम्बुरि ग्योइकाइ पारिजात, नेता निर्मल लामाजुगुतेन संगत थेन सहकार्य ल्हेजि बिसाम थे निजि स्कुलरि पठनपाठनला छ्याम ग्योइ ग्योइकाइला थुुमरि वाङनिजि । निजि बिद्यालयला सिक्षन, ग्योइ ग्योइकाइ थुम थेन सामाजिक आन्दोलनला बोकिन्बा थेन गोरसोम सन्तानला डोबाला छ्यामला पारिबारिक केवा थेन याम्बुला थेदुइला ल्हुइ संघर्स थेला लागि ङ्हाच्छाङ्हाच्छारि फाइला फाल्गि च्योच्यो कठिन ताजि । तासाइ सुख दुखरि सहानुभुति लासि सोबारि ह्रो पिन्बा ल्हुइह्रो मिनासे थेदा मुतेबा दुखद दुइरि धैर्यताला ह्रो पिन्बासे लामा संघर्समय ङ्हाउला कठोर ल्हाम नोन सहजताला छ्याम वाइबारि सफल ताजि ।
तासाइ लिच्छाला दुइरि थे स्वतन्त्र रुपरि तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइला थुमरि तल्लिन चिजि । तामाङ ग्योइला थुमरि डोबा, ब्रिबा, तेबा, गोस्ठि, सभा, सेमिनाररि बोकिन्बा थेला दिनचर्या दोजि । ग्योइला थुमला ल्हाम ह्राङरिन कठोर ताला बिसाम पारिबारिक केवादा नोन खामआखाम तासिन बोर्जि थेसे । खाइमागिला गैरसरकारि थुमला बोकिन्बा बिमाला स्थायि आर्थिक खाबा आमदानिला जागिरग्याम ल्हानान थारेङ चिजि । थेतासिगा थेसे केबारि आर्थिक पक्षला सास्ति खाराङबा ताला बिबा स्हु नाबारि आथोल्नि । थेदा ल्हुइ ल्हामरि खाबा लाबा लुङसुर च्योच्यो थेसे सहाससे, आटसे तापिन्जि । छ्यामछ्याम ग्योइ सेवाला ल्हाम अबिचलित थेन अबिछिन्न ङ्हाच्छा बोरचिजि थे दातेइ नोन कायम मुला ६५ दिङला दिङदोना ।
केबानाङ ग्योइ थुमला लागि ल्हागतिचिजि, तामाङ ग्योइ, आमाग्योइ थेन भासिक आन्दोलनला पर्याय हिन्ना थे । तासाइ चु थुमरि सिक्षा बिभागला बहुभासिक सिक्षा गेताङ थेन परियोजनारि छ्योआछ्यो दिङ सोमते रास्ट्रिय ग्रोइखेन पदरि गे लाबाबिमा स्यान्दो सरकारि पद बिसाम याङबा आरे । तासाइ नोन थेला भासिक ल्हुइ ल्हाम आटाङना चलतिचिबा मुला अबिचलित । तिलाइ दिङ ङ्हाच्छा तिङरि समस्या खामाहेन्से तिङला सामन्य सल्यक्रियालिच्छा स्वास्थ्यलभा लाबान ग्योइ ल्हामरि आझाइ ओतेबान सक्रिय म्राङमुला थे । थेलिच्छा थे ह्राङलान ल्हुइला ल्हामला ब्रिबारि ल्हागतिबा मुला ओम तिल्पुङगे ठिटो बो १ थेन २ दोना तेबा मुला थे ह्याङ मुतेबाला लागि प्रेरनाला स्रोत दोबा मुला ।
थे दाते ग्योइसम्बन्धि ल्होलो गेन्दुनजुगुला अध्ययन अनसन्धानला छ्याम ग्रोइपाह्राङबा गेजुगुरि संलग्न मुला । ग्योइ आयोग, नेपाल प्रग्या प्रतिस्ठान, पाठ्यक्रम बिकास केन्द्र, जनजाति महासंघ, आदिबासि जनजाति उत्थान रास्ट्रिय प्रतिस्ठान, तामाङ डाजाङ, भासाबिग्यान केन्द्रिय बिभाग, न्हाङखोर, बहुभासिक सिक्षा मासिक, बहुभासिक सिक्षक महासंघला छ्यामरि दर्जनौ गेन्दुनजुगुरि भासिक खेन्पोला सेवाग्याम योगदान दोना लाचिबा मुला । छ्यामरि बिदेसला गेताङला मुख्य बक्ताला लिरि थेसे अमेरिका, फ्रान्स ह्राङबा ह्युलजुगुरि ग्योइ थेन ग्योइकासम्बन्धि गेताङजुगुरि ह्राङला बिचार ख्याजिन्बा मुला ।

ब्रिबा, सिर्जना थेन डिक्खेन

तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइला थुमरि थेला ब्यक्तित्वला बहुआयामरि ग्योइखेन्पो, ह्वाइखा ब्रिखेन, ब्रिखेन, अभियन्ता, अनुसन्धानकर्ता, डिक्खेन, समिक्षक ल्होलो मुला । ओह्राङ नोन लासि बहुभासिक, आदिबासि जनजाति, लैङ्गिक, सांस्कृतिक, धार्मिक थेन दार्सनिक बिधा थुमरि सुताइ थेसे कलम स्याङबा लाबा मुला । थेतासि चु थुमरि नोन उल्लेख्य योगदान मुबा म्राङमुला । ग्योइ थेन ग्योइकाइला थुमरि थेला दर्जन ब्लि बिमा ल्हाना छ्योइजुगु तेबा मुला । थेतासि थे ग्योइ थेन ग्योइकाइला लागि थेह्राङबा ग्योइकाइ दोङ हिन्ना, थरि फलरुपि ग्योइकाइला जेबा कृतिजुगु पल्लबित थेन पुस्पित लाबा मुला । थेसे लामा तामाङ ग्योइ ग्योइकाइला भन्डाररि राप, ह्वाइखा, दोङराप, ब्याकरन, सब्दकोस, प्रतिभाकोस, स्योस्योला छ्यामला थुमरि गुनस्तरिय थेन उल्लेख्य संख्यारि थेला छ्योइजुगु स्याप्बा मुला । बिले थेला तामाङ ग्योइ ग्योइकाइला अथक साधनाला प्रतिफल तामाङ वाङमय हराभरा ताबारि चुबा मुला । थेसे ख्वाबा तामाङ ग्योइ ग्योइकाइला राजमार्गरि लिच्छाला पुस्तासे ग्योइ ग्योइकाइरुपि ब्रिबा थेन साधनाला डोबजुगु कोरतिचिबा मुला । ग्योइ थेन ग्योइकाइला मुतेबा बिधारि ब्रिबा गे तिबा मुला ।
थेला गिक्छा तेबा ह्वाइखा वा ह्वाइ बिधारिक्यारला छ्योइ चु सा हेन्छे– बि.सं. २०४७ मुला । थेलिच्छा तामाङ ग्योइरिक्यार तामाङ भासा बोलचाल¬– बि.सं. २०५०, तामाङ सब्दकोस– बि.सं.२०५४, तामाङ ब्याकरन– बि.सं.२०५४, तामाङ भासाको फट्को– बि. सं.२०६१, तामाङ संस्कृति कोस– बि.सं.२०६९, तामाङ प्रग्या ब्याकरन– बि.सं.२०७४मुला । चुह्राङनोन लासि तामाङ जाति, समुदाय, ग्योइ, संस्कृतिसम्बन्धि अनुसन्धानमुलक छ्योइजुगुरि तामाङ पहिचानका सन्दर्भहरू (वि.सं.२०६३), लोकतन्त्रमा तामाङ पहिचानका सन्दर्भहरू, तामाङ साहित्यको इतिहास (वि.सं.२०६८), पहिचानको सन्दर्भमा रामेछापका तामाङहरू (वि.सं.२०६८) तेबा मुला । केबारिक्यार तिल्पुङे ठिटो संस्कृति–विमर्श (वि.सं.२०६७) थेन तिल्पुङे ठिटो दोस्रो खण्ड (वि.सं.२०६८) तेबा मुला । स्यान्दो छ्योइजुगुरि उज्यालो यात्रामा तामाङ महिला (वि.सं.२०७३), नेपालबाहिरका तामाङ वाङमय (वि.सं.२०६९), ताम्बा दर्शन (वि.सं.२०७२) मुला । ओह्राङ नोन लासि बहुभासिक सिक्षारिक्यार बहुभाषिक शिक्षाका कुरा (वि.सं.२०६९), थेला डिक्खेनला छ्योइरिक्यार नेपालका मातृभाषा भाग(१ थेन भाग–२ (वि.सं.२०६९) मुला । तामाङ आमाग्योइला सिक्षारि प्रयोग सम्भाब्यसम्बन्धि प्रतिबेदन बि.सं. २०४७ ला तुन्बा तेबा मुला बिसाम स्यान्दो ल्हानान छ्योइ थेन ब्रिबाजुगु छिपा मुला ।

बैयक्तिक थेन कृतिगत बैसिस्ट्यता, योगदान थेन मुल्याङकन

समालोचना सिर्जनाला नोन पुनर्सिर्जना वा छ्योइफिला पुनर्पर्यावलोकन नोन हिन्ना । आझा खाजिबाइ छ्योइला कोइताम, कोइपा वा बिबेचना नोन हिन्ना । थेसे छ्योइला गुनदोस पक्षला परख लाला । तासाइ समालोचना कृतित्वफिरि जेक्खे आताना स्रस्टाजन्य सिर्जनाफिला सिंहाबलोकन ताबासे चु कृतिकार सापेक्ष तासि नोन मुल्याङकित ताबा तामुला । अर्थात समालोचना सामान्य अर्थरि छ्योइला पाठकिय प्रभाब बिस्लेसन हिन्ना । तासाइ बृहत अर्थरि समालोचक छ्योइला डोबा बिस्लेसन लाबा थेह्राङबा न्यायधिस हिन्ना, थेसे छ्योइफिरि ङ्हेला ङ्हे क्युइला क्युइ फेसि समालोचकिय धर्म वा न्यायला निरुपन लाला । जङगबहादुरला सबाइ हेन्से ग्ले ग्रेनग्लेजुगुला स्तुतिगान, सत्ताला प्रसस्तिगानग्याम तिबा नेपालि समालोचना ल्हामसे डा. रिसिराज बरालला माक्र्सबादि सौन्दर्यसास्त्र ताबान डा. गोबिन्दराव भट्टराइला उत्तरआधुनिक बिमर्सदोना दोगामा उत्तरआधुनिकताला कसिरि छ्योइफिला बिबेचना ताबारि चुबा मुला ।
फिरि पाङबा समालोचनाला परम्परारि माक्र्सबादि सौन्दर्यसास्त्र वा माक्र्सबादि द्धन्दात्मक भौतिकबादला सिद्धान्तअन्सार माक्र्सबादि बर्गिय सिद्धान्त, साइ, मान्यता थेन दर्सन वा महाआख्यानला लिच्छाला घोसनाला छ्याम ज्याक डोरिडाला बिनिर्मान वा बिपठनदा अनुसरन लाबारि चुबा याङमुला । अर्थात चु सिद्धान्तरि याखारगि केन्द्रला बोरि किनारादा मान्यता पिन्ना अर्थात बहुसत्य, बहुलता, बहुअर्थदा मान्यता पिन्ना । तासाइ पुजिबादि बिस्वरि बिसाम ङ्हिलान एकलकाटे प्रयोग ताबारि आखाम । तिल्दाबिसाम एकल माक्र्सबादि सौन्दर्यसास्त्रिसे जेक्खे खुला संसाररि ङ्हाच्छा ब्राबारि आखाम बिसाम पुजिबादि ब्यबस्थारि सिमित माफिया वा बुर्जवाबर्गला साढेरुपि छाडापनसे बहुल देन्बा बिमा सिमित बर्ग उच्च बर्गरि केन्द्रित तासि किनाराला वा सिमान्तकृत बर्गला अस्तित्व म्हासतिबारि खाम्सेला ताबासे गुङलाधार वा मध्यमबर्ग चुला बिकल्प दोबारि चुबा मुला । थेह्राङबा बिस्व लोककल्यानकारि सासकिय ब्यबस्थाला प्रयोग थेन अभ्यासह्राङबा चुरि तिलोगिक राज्यला सिमित बर्गला कल्यानरि केन्द्रित ताला बिसाम उच्च थेन सक्षम बर्गला लागि लासिचाबा बजारला लिरि निजिकरनला अर्थब्यबस्था कार्यान्वयन ताबा ताला ।
योन्जनला छ्योइजुगु मुलत तामाङ ग्योइ, ग्योइकाइ, संस्कृति, दर्सन, बहुभासिक सिक्षाला छ्यामरि नेपालरि पाङबा स्यान्दो आमाग्योइ सम्बद्ध मुला । दर्जन ब्लिबिमा ल्हाना छ्योइ ग्योइ ग्योइकाइला थुमरि याखारगि ब्रिखेनग्याम ब्रिबा थेन तेबा बिबा परिनात्मक दृस्टिसे उच्च महत्व थान्ना बिसाम कृतिला गुनबत्ता, महत्ता थेन बिसयगत ल्होलोला दृस्टिरि नोन अब्बल साबित ताबा याङमुला । थेला बैयक्तिक थेन कृतिगत बैसिस्ट्यता थेन योगदानदा दिलाअन्सार मुल्याङकन लाबा खाम्ला ।

१ तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइ थुमला बैसिस्ट्यता

मुलत थेला ग्योइ थेन ग्योइकाइला ब्रिबाला थुमला मियो वा केन्द्रियकरन तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइ मुला । तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइला छ्यामरि बहुभासिक सिक्षाला ताम छ्योइबिमा ब्रिबारि तामाङ बिसय (थिम) ग्याम माङग्यार निबा आयाङमुला ।

२ भासिक ल्होलो आयाम थेन थुमला बिबिधता

भासिक थुमला बिकासला मुलत स्तरगत थेन संरचनात्मक पक्षजुगु ताला । आझा भासिक योजनाला दृस्टिकोनग्याम च्यामा स्तरगत, संरचनात्मक, ग्योइ छाबा थेन भासिक प्रतिस्ठा योजना ताला । थेसे तामाङ ग्योइला प्रबिधिकरन, सम्पादन ल्होलो गेरि कलम स्याङबा जेक्खे आरे, तामाङ ग्योइ ग्योइकाइला उजाड सादा उर्बर स्होबा गेरि ह्राङ थेन स्यान्दोदा छ्यामछ्याम ब्रापुङबा मुला ।

३ भासिक ऐतिहासिकता थेन ग्योइबैग्यानिकता

ग्योइखेन्पो ताबासे ग्योइबैग्यानिक दृस्टिग्याम तामाङ ग्योइला ल्होलो पक्षला बिस्लेसन लाबा जेक्खे आरे थेसे । थेरि भासिक ऐतिहासिकताला उत्खनन सुताइ लासि प्रामानिकताला छ्याम जग स्होबा मुला । तामाङ पुर्खारि सिमित मुबा माउखिक वाङमयदा लिपिबद्ध लासि तामाङ ग्योइ ग्योइकाइला लागि लाबादोना गुन ल्हागाब लाबारि दोबा मुला ।

४ सिमान्त काइ, भासिक थेन ग्योइकाइ बैचारिकता

सिमान्त जाति, ग्योइ, संस्कृति, समुदायला थे अगुवा जेक्खे आहिन, थेला पक्षरि बिद्रोहात्मक चेत युबा थेन परप तासि खामा थेला हक, अधिकारला लागि ब्रिबारि क्रान्तिकारि काइ उदघोस लाबा लाबा मुला । लोकतन्त्ररि तामाङ ङोसेबाला सन्दर्भजुगु बिसयक छ्योइरि थेला प्रगतिसिलता वा निम्बर्गिय अनुभुति थेन समानुभुति ब्यक्त ताबा मुला । फिला प्रस्तुत बैचारिकताला मझदार वा मध्यमबर्गरि नोन थेला ग्योइ ग्योइकाइ ब्रिबा ग्यालाम आख्लाबा म्राङमुला । सिमान्त ग्योइलला पक्षरि वकालत लाबा गे डेरिडासे बिबाह्राङ नोन बहुकेन्द्रला आत्मिकरन हिन्ना । ओम कमजोर ग्योइदा अंग्रेजि थेन संस्कृत ह्राङबा ग्योइजुगुला क्रिपरि परप ताबारि आपिन्बा लागि थेला पक्षरि राज्यला सुरक्षा वा बिसेस ब्यबस्था तोला बिसि ल्हागतिचिबा माक्र्सबादि सौन्दर्यसास्त्र अन्सार निम्नबर्गिय समुदायला पक्षधरता ताबा हिन्ना । थेला बैचारिकतारि पक्षगिक नाराबाजि बिमा सर्बजन हितायला पुर्बिय दर्सनला मान्यता ल्हाना प्रतिबिम्बित ताबा मुला ।

५ पुस्तैनि संस्कार, संस्कृति थेन दसैनला प्रबद्र्धन

सैद्धान्तिक थेन ब्यबहारिक रुपरि थे ग्योइ थेन संस्कृतिक पुस्तान्तरनला लागि आदर्स वा मोडल नोन हिन्ना । थेला दिमथेमे न्हाङरि तामाङ आमाग्योइला प्रचलन जेक्खे आहिन, तामाङ संस्कार थेन ठिमअन्सार नोन ब्रेल्बाला छ्याम स्यान्दो ठिमदा निरन्तरता पिन्सिकेन खाबा मुला । ताम्बा दर्सनरि थेसे तामाङ ठिमला छ्याम स्यान्दो छ्योइजुगुरि तामाङ जातिला संस्कारला चर्चा लाबा मुला ।

६ बहुभासिक सिक्षाला प्रयोगदा ल्हेना लाबा

तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइला गिक्खे ग्यालामरि सिमित थेला भासिक ल्हुइल्हाम सिक्षा बिभागला बहुभासिक सिक्षा प्रयोजनरि बहुभासिक सिक्षा रास्ट्रिय ग्रोइपाला लिरि नियुक्ति थेन कार्यान्वयनछ्याम स्यान्दो मोडरि वाङबा हिन्ना । बहुभासिक सिक्षा परियोजना सन २००७–२००९ दोनाला दिङ सोमला दइरि थेसे ह्युलला ल्होलो जिल्लाजुगुरि ल्हानान ग्योइजुगुरि आमाग्योइला माध्यमग्याम सिक्षाला नेतृत्व जेक्खे आलानि, आमाग्योइ सिक्षाला प्रयोगला जाजाबा थुमदा ब्लाक्ना थेन चौडा स्होबा मुला । छ्यामरि थेसे बि.सं. २०५५ दिङरिक्यार पाठ्यक्रम बिकास केन्द्रग्याम तामाङ ग्योइ बिसय पठनपाठनला लागि ग्योइखेन्पोला तर्फग्याम देबनागरिक लिपिरि कक्षा १ हेन्से ५ दोनाला पाठ्यपुस्तक ब्रिबा सुताइ लाबा मुला । ओह्राङ नोन लासि प्रौढ साक्षरताला लागि गैरसरकारि गेन्दुनजुगुग्याम तामाङ ग्योइला पाठ्य सामग्रि स्होबा गेरि उल्लेख्य योगदान पिन्बा मुला ।

७ बस्तुपरकता, प्राग्यिकता थेन सत्ता अस्पृस्यता

थे ग्योइ बिग्यानला बिद्यार्थि ओम पन्चायति सासनला माररि परतिबा ताबासे लामा दोसि राजनितिरिक्यार थेदा तिलोगिक सेम थेन स्यान्दोरिक्यार फुर्सद आडिक्पासे ह्राङला प्राग्यिक ग्योइरिम सिमित म्राङला । चुदा थेला सबलता बिसे कि सिमा ? तासाइ नोन थेबिमा प्राग्यिक, सैक्षिक, योगदान थेन अनुभबला हिसाबसे जुनियरजुगु नेपाल प्रग्याप्रतिस्ठान, ग्योइ आयोग, जनजाति आयोगला छ्याम संबैधानिक आयोगला पदरि पदासिन ताबा म्राङला, राजनितिक आस्थाला आधाररि नियुक्ति किन्सि । तासाइ थेदा राजनितिक टिके पद्दतिरि चाकरि, चाप्लुसि थेन नेताला म्रापछाङ धाइतिबा बिमा ग्योइला लागि कलम स्याङबा ल्हाना आत्मसन्तुस्टि थेन स्वाभिमानबोध तामुसिम । थेह्राङ आलाबासे हिन्मुसिम दिङसे गाङ थाजिन्केन लामा नोन राज्यग्याम थेला योगदानला च्याङनान मुल्याङकन ताबा मुला बिमा अत्युक्ति आता । ब्यक्तिगत रुपरि थे हक्कि स्वभाबला मुला, सेम आनिबा ताम थेसे ओन्छाङ नोन पाङला, थेसे स्यान्दोदा आघात नोन तिल्दा आतागाइ, खालाइसे थेदा घमन्ड नोन बिबारि खाम्ला । तासाइ थे ब्यक्तिगत थेला निजि स्वभाब हिन्ना । थेबिमा नोन मुल ताम म्हिसे समाज, ग्योइ थेन रास्ट्रप्रति तिला कादे योगदान लाबा मुला बिबा तामसेन थेला ल्हुइला सार्थकता थेन मुल्यबत्ताला निर्धारन लाला ।

८ नेतृत्व, उत्प्रेरना, भासिक आन्दोलन

नेपालि ग्योइ ग्योइकाइरि मोतिराम भट्ट ह्राङबान मुला थे, खाराङ लासि भानुभक्त आचार्यदा आदिकबि बिसि ङोसेना लाबारि थेसे ग्रेन योगदान लाजि । योन्जनसे नोन तामाङ प्रतिभा कोसला सम्पादन लासि तेबा मुला बिसाम उज्यालो यात्रारि तामाङ महिलाहरु छ्योइ चुलान प्रमान तेन्बारि खाम्ला । थेह्राङ नोन लासि डाजाङला ग्रोइपा हिन्ना बिसाम न्हाङखोर गेन्दुनग्याम तामाङ ग्यान महोत्सब स्हेङसिकेन खाबा मुला । खाराङ लासि थे आमाग्योइरि सिक्षाला लागि तिल्मा नोन याखारगि भासिक सत्ताला दुइरि नोन चुला लागि राप्बा मुबा । दाते नोन थेला सिमान्त ग्योइ थेन आमाग्योइ सिक्षाप्रतिला अटल, अबिचल बिचार, साधना थेन अठोटरि निरन्तरता मुला । दातेकेन पाठ्यक्रम बिकास केन्द्रसे संस्कृत ग्योइ बिसयदा कक्षा १ रि पठनपाठन लाबाला लागि तयार लाबा पाठ्यपुस्तकला लिब्रोरि सिक्षामन्त्रिदा लिब्रोपत्र पिन्सि आमाग्योइ सिक्षाला पक्षरि अग्रपंक्तिरि राप्बारि दोबा मुला ।

९ ग्योइला सुचना थेन प्रबिधिकरन

दुइ थेन सन्दर्भअन्सार लहुइ, ग्योइ थेन ग्योइकाइदा पोबारि आखाम्साम डाइनोसरह्राङ चु जाम्बुलिङरि म्हासिकेन निला । थेतासि चुरिक्यार थे सचेत तासिन मुला ताला, सुचना प्रबिधिरि दक्ष ब्योन पुस्ताला ह्रो किन्छि तामाङ ग्योइला डिजिटल पुस्तकालय स्हेङबाला छ्याम तामाङ ग्योइला डिजिटल कोस थेन भासिक यान्त्रिकिकरन गेताङ संचालन लाचिबा मुला । चुरि ग्योइ थेन कम्युटर बैग्यानिक थेन याम्बु बिस्वबिद्यालयला सहप्राध्यापक डा. बालकृस्न बलला छ्याम थेन ह्रो डिक्पा मुला ।

१० डोबा, अनुसन्धान थेन सार्बजनिकिकरन

भासिक अध्ययन अनुसन्धान थेन कार्यपत्र प्रस्तुति, रायसुझाब पोप्बा थेन खाम्देदोना कार्यान्वयनरि बोर्बा सम्बद्ध पक्षदा उत्प्रेरित लाबा गे थेला ल्हुइला दैनिकि ह्राङबा ताजिन्बा मुला । दिमरिन तामाङ ग्योइला पुस्तकालय स्हेङसि तामाङ ग्योइ ग्योइकाइला सदाबहार स्रोतमि हिन्नोन हिन्ना । थेबिमा ल्हाना थे ग्योइ थेन ग्योइकाइ थुमला याखारगि ङोसेबा थेन केवानाङ समर्पित अथक स्रस्टा हिन्ना । ग्योइ थेन ग्योइकाइला ङ्हाउ, दाते थेन लिउला लागि सुताइ उल्लेख्य गेला योजना स्होबारि खाम्बा द्रस्टा नोन हिन्ना ।

निस्कर्स

अंग्रेजि ग्योइकाइला क्रिटिक्स थेन नेपालि ग्योइकाइला समालोचना बिसय डोचिमा ङादा सिमान्त ग्योइ ग्योइकाइला समालोचना आता कि बिबा भ्रम तामुबा । थेनोन खट्कप ताबा बिसय थुमअन्तरगत मुलधाररि वाङबारि लेङबा तामाङ ग्योइ थे माउलिक ग्योइकाइला दृस्टिरि फ्युक्पो मुला तासाइ तिलाइ दिङहेन्से लिपिबद्ध तासिकेन समृद्धिला ल्हाम चुबा मुला । हिन्बाम तामाङ ग्योइ ग्योइकाइला थुमरि तिल्माला म्हेमे माम थेन दार्सेला ब्योन पुस्ताला योगदानदा च्याङना म्हान्बारि आडिक । थे ल्होलो भङगालोरुपि स्योङजुगुरि ब्योङबा लामुबा तासाइ योन्जनला दसकौंला ह्रेङबा प्रयासला परिनामस्वरुप तामाङ ग्योइ ग्योइकाइसे अबिरल ब्योङबा इन्द्रबतिला लि किन्बाह्राङ छोर्बा मुला । दारेम तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइसे सुनकोसिला लि किन्बारि नोन काखे दुइ ल्हागतिला ओम ! थेतासि मुतेबा केवा ग्योइ थेन ग्योइकाइदा फुल्बा ज्योज्यो बिले अझ तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइला याखारगि छोन्बो दोङराप अमृत योन्जन तामाङदा मुरिमुरि डेन, थुजेछे थेन सलाम मुला, मुतेबा तामाङ समुदायला, भासाभासिला ओम बिद्यालयला थे जाजाबा अबोध बिजाबुमोला । थेसे ग्यार्जाऔंला ग्योइ, ग्योइकाइ थेन सङगित छ्यामरि ल्होलो बिसय थुमला प्रतिभाला बारेरे ब्रिजि तासाइ थेला बिसयर बिसाम थेसे ह्राङसेन ब्रिबा तिल्पुङगे ठिटोला बिसयक बो ङ्हिजुगु जेक्खे याङजि । ओम तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइला चेरि समालोचनाला ल्हाम तिबारि सेम लाजि । थेनोन बिचारबिन्दुला गर्भधानग्याम केबा चु स्रस्टा थेन ब्यक्तित्व बिसयक तामाङ ग्योइ थेन ग्योइकाइला समालोचना तिबा गोङमा जेक्खे हिन्ना, याखारगि जाजा प्रयास जेक्खे हिन्ना ।
(ब्रिखेन ग्योइ आयोगला उपसचिब थेन बहुभासिक सिक्षा बिसयरि बिद्याबारिधि थेन अध्येता हिन्ना ।)