ङा भारतिय गोर्खा थेन तामाङ हिन्ना । ङाइ भारतरि चिसि तिगा तिगा म्राङजि बिबा ह्राङसेन अनुभव लाबा तामकादे ओरबान मुला तिनि । भारतरि चिबा गोर्खाकादे थेन तामाङ सन्तानरि छ्यामरि नेपालरि चिबा नेपालिकादे थेन तामाङ सन्तानरि ऐतिहासिक, राजनैतिक थेन सास्कृतिक कारनसे ल्होलो मुला । ह्राङनिकादे गोरगि ह्युलरि स्युस्युबा मुला । तामाङ, राई, लिम्बु, बामन, क्षेत्रि, कामि, दमाइ, सारकि म्होकोनरि होडबाजि ताबाजिम । ल्होलो ल्होलो गोष्ठिरि पहिचानला ताम ताबाजिम । भारतरि ङानि ङाच्छारि भारति हिन्ना । थे लिच्छा गोर्खा हिन्ना । थेलिच्छा तामाङ, राइ, बामन, क्षेत्रि ताबाजिम । ङानिला ह्युलरि गोरसोम स्तरला पहिचान या अस्तित्व मुला । चु म्होकोन भारतियला लागिरि हिन्ना । नेपालरि ह्राङबान नेपालि ह्राङ न्हाङरि होडबाजि आताना सग्लो गोर्खा जाति थेन अर्कु भारतिय जातजाति गुङरि होडबाजि लातोबाजिम । ह्युल ग्रेन ताबासे गोर्खा थेन स्ह्यान्दो जातिकादे गुङरि प्रतिस्पर्धा ताबाजिम । चुह्राङबा होडबाजि लाबारि गिक तातोबाजिम । खालि तामाङ तासि होडबाजि लाला थेन बामान तासि होडबाजि लाला बिसिजे आखाम्बाजिम । कारन जा ह्युलठिम हिन्ना । ह्याङला लागिरि खाच्युबाइ बिमा हतियार जा प्रजातन्त्र हिन्ना । थे लिच्छा शिक्षाला क्षेत्ररि होडबाजि लातोबाजिम । कादेपयमि गोरच्युइ पिँडि डोसि जिन्बा । ङानिला गोर्खाला ङिच्छा पिँडि बल्ल शिक्षित ताबा मुला । ङानि ङि पुस्तारि शिक्षित, बंगालिकादे १२ पुस्तारि शिक्षित । थेनिकादेदेन होडबाजि लातोजि । गोरगिक ग्लारि म्होकोन तागत थेन आत्म अभिमानदा प्रतिस्पर्धा लातोबाजिम । ङान्ना होडबाजि लाबा गेन्दुन पार्लेमेन्ट, युनिभरसिटि हेन्से किन्सि म्होकोन क्षेत्ररि ताबा मुला । ङानि ल्होलोन राज्यला लागिरि छेसिचिबा मुला । ङानिसे नेपालि ग्योइला लागिरि छेजि । दात्ते याङबाला मुला । भारतिय टंगाला नोटरि नेपालि ग्योइरिन ब्रिबाला मुला । गिक तासि रेमा थेन छेमा नतिजा ज्याबा ताबाजिम ।
नेपालरि म्होकोन ज्यार्दि ङाच्छा मुला । स्यान्दो लिच्छा मुला बिबा ङ्हाम्बारि खाम्ला । तसाइनोन भारतरि ओराङबा आरे । म्होकोन गिक तासि खाबाला मुला । नेपालरि ताबा ह्राङबा दलितदा ताबा ब्यवहार चुरि आरे । गोर्खाकादेथोरि ओराङबा अपमान आरे । तासाम ङानि छेसिन खाबाला मुला । संवैधानिक गेन्दुन खडा तामा गोर्खाकादे गिक ताजि । अरिबहादुर गुुरुङ, डम्बरसिं गुरुङकादे ङाच्छा वाङजि । राजनितिला क्षेत्ररि मायादेवि क्षेत्रि, रतनलाल ब्राम्माणह्राङबाकादे तोरदोजि । १९६० ला दशकरि भारतिय राष्ट्रिय कंग्रेसला पण्डित नेहरुला दाइने याला रुपमरि किन्बा मुबा । ह्रो मुल लोन्पो मुबा । गोर्खा थेन दलितनोन मुबा । तामाङरिनोन थेराङबा मोक्तान चाउ बंगाल सरकारला आएजिपि तासि रिटायर तास्युबा मुबा । अर्जुन स्याङतान बंगालला प्रिन्सिपल चिफ फोरेस्ट दोस्युबा मुबा ।
५५ दिङ ङाच्छाला ताम ङा लोपखाङरि डोबान मुबा । ङाला आपा बंगाल सरकारला उच्च पदरि मुस्युबा मुबा । भारतला राष्ट्रपतिसे स्पेशल अवार्ड दोन्जि । ल्हानान गे लासि डोङस्युजि आपा । १९६५ रि नेपालला ग्ले महेन्द्रला केवा रेला दुइसाङरि भारतग्यामसे गोर्खाला सांस्कृतिक टोलि तोजि बिबा खाबाला मुबा । जामा दुइरि सुर्यबहादुर थापा ग्रेनलोन्पो मुबा । आपादा भारत सरकारसे बिजिम, ‘लाउ ह्राङसे भारतिय गोर्खा टोलि बोरसि सेतोजि ।’ चुनोन टोलिरि गिक्छारेम नेपाल सेस्युजि अम्बर गुरुङ । अम्बर गुरुङ, ग्ले महेन्द्र थेन ग्रेनलोन्पो थापा रुपताजि । भारत दोमा महेन्द्र ग्लेसे गोरसोम ताम पाङबामुबा बिबा आपासे सुङबा मुबा । थे तामरि गिक्छा, ‘थेरि परचार छ्योइ सन्दुकरि थान्बा मुला । भारतरि निसि म्होकोन ग्योइकाइ गेन्दुनदा ठासि पिन्गो ।’ ङिच्छा ताम मुबा, ‘ जतिपनि भारतरि मुबा नेपालिकादेदा दुख याङबा तासाम नेपालरि पुइगास्युगो, ङानि मधेसरि जग्गा पिन्ना, गे पिन्ना ।’ ओराङलासि सोमछा ताम मुबा, रिमठिमला क्षेत्ररि गे लास्युला चुदा ङाच्छा बोरस्युगो ।’ अम्बर गुरुङसे नेपालला राष्ट्रिय धुन दोस्युजि, रविन्द्रनाथ टेगोरसे बंगलादेशला राष्ट्रिय ह्वाइ दोन्स्युजि, ह्रोनि म्हेन्दो ङि चुह्राङबा म्हि मुस्युबा मुबा कि जस्से जा स्यान्दो ह्युलला राष्ट्रिय ह्वाइरि गे लाबा मौका याङस्युजि । सिक्किमला मुख्यलोन्पो प्रेमसिं गोले दोस्युजि । ह्रो तामाङनोन हिन्ना । भारतला गोर्खाकादेसेन नेपालरि ज्याबा गे लास्युबा मुला । लैनसिंह वाङदेल, पारिजात, निर्मल लामा, अनुराधा कोइराला, गोपाल योन्जन चर्चितनोन मुस्युला । रणबिर सुब्बा विदेशलोन्पो तास्युजि । ह्रोनिकादेसे ल्हानान योगदान पिन्स्युजि । सन्तबिर लामासेनोन ज्याबा गे लास्युजि ।
ग्युइला लागिरि सिक्षाला खेतिः
नेपालला जत्तिपनि आदिवासि जनजातिकादे मुला ह्रोनिकादेसे लोप्नोन तोबा पाठ शिक्षाला खेति हिन्ना । ग्यानला खेति हिन्ना । शिक्षा बिबा ग्रेन ताम मुबाजिम । शिक्षा याङसि ङाला आपासे राष्ट्रिय स्तररि गे लास्युबा मुबा । नाम्सारिन चिबा, पोलो चाबा, गन्डु चाबा थेन ड्वाला न्हाबेङ मेरि ख्राङसि चाबा, स्कुसला टा चाबा, तिगाला ल्यापटप, तिगाला सेलफोन, तिगाइ आरेबा मुबा । खाङबा लारि काङरि बेर्बा तासाइनोन ल्हारि नितोबा मुबा । नाम्साग्याम खासिनोन ङानि तिगदा ग्लारि दोजिओम बिमा, थे ग्लारि खाराङलासि दोजिओम बिमा गोरगिन ताम मुला ह्राङथोरि विश्वास थेन शिक्षा । शिक्षासे ह्राङला ङोसेबा, अस्थित्व, आर्थिक अवस्था, राजनैतिक अवस्था, सोचदिबा धारणा थेन ह्युलरि गे लाबा वा विदेशरि गे लाबा होडबाजि म्होकोन समाल्दिबाजिम । चु डिग्रि जेख्खेन आहिन, विश्वविद्यालयरि दोसि पिएचडिला धाक लाबा जेक्खेन शिक्षा आहिन । क्लँसला डिग्रि मि प्रतिशत गिकनोन आहिन ग्यानला । ङाला पिएचडि डिग्रि प्रतिशत गिकनोन ग्यान आहिन । ९९ प्रतिशत ग्यान मि श्रेणि बिमा फिरक्याप याङबाजिम । स्कुसला घारिरिनोन ग्यान, उस्युप थाबारिन ग्यान, फिरक्याप ह्युलरि कोर्मानोन ग्यान, स्योङरि क्याल्मानोन ग्यान । ओराङलासि सिङसुरला कारा थामानोन ग्यान । गोरब्लिन छ्योग्यामसे ग्यान याङबाजिम । जाजाकि ङाच्छा नेपालरिनोन ग्यान ठामा ग्यान किन्सि क्षेत्रि बामान तोर दोजिम । भारतरिन थेनोन हिन्ना । खालाइसे गिता डोसि ग्यान किन्जिम । कोइ रामायण डोसि कोइ जा बाइबल डोसि तोर दोजिम । लिच्छा गोमाम थे म्होकोन समान्य ग्यान जेक्खेन जिम । ग्यानदा म्होकोन क्षेत्ररि तेतोजि । राजनैतिक, कुटनैतिक क्षेत्ररि तेतोजि । नेपालरि ग्यानला क्षेत्ररि अमृत योन्जन, कुटनितिला क्षेत्ररि गणेश योन्जन, विद्युतला क्षेत्ररि कुलमान घिसिङ मुस्युला । ग्यान याङबालिच्छा दोप नेपाललरि याल बास्युजि घिसिङसे ।
ग्युइला छोङः म्हेमेला म्ल्हाकान पोपोर
ह्याङ म्होकोनरि ग्यान प्लिङनान मुला । दारे ग्यानला ब्यापार या छोङ लातोला । माइक्रोसफ्ट हेन्से दिमरि मुबा मोबाइलदोना ग्यानला ब्यापार ताबाजिम । ह्याङला ग्यानला ब्यापार लातोला । ब्यापार लाबा सन्दर्भ ओरतोमा म्हेमेदा डान्बा खाबा मुला । म्हेमेसे मामदा मान स्होपुङस्युबा मुबा । मामसे डेक्चि चुङसि म्हेन्दो वा मान ब्लोसि स्वाट्ट लापुङबा मुबा । थे लिच्छा छावा फान्बा मुबा । जाजामा मामसे चु मान तिगा दोन्स्युबा मुबा ? बिबा ताम ङाइ कलेज ग्यान लिच्छा जे ङ्योइजि । ‘ब्रिउयोम, बाबु ।’ म्हेमेसे सुङस्युजि । चु म्ल्हाकान पोपोर, ज्यार्दिरि सेतो धमाल बिमुला ।’ खानाङग्याम बास्युजिओम ?’ ‘ऐला सेते आकु खामा पहाडग्याम बास्युबा ।’ म्हेमेसे सुङस्युजि । च्युइगिसे ङारेदोना ताबाजिम, पहाडग्याम बातोबा सुङस्युबा मुबा । म्ल्हाकान पोपोरला इन्टिलेक्च्युल पोपर्टि किन्स्युबा हिन्साम या थेला लाइसेन्स याङबा हिन्साम ङाला म्हेमेसे कोकाकोलासे ह्राङनोन टंगा खास्युसेला मुबा । ङाला म्हेमेलानोन म्ल्हाकान पोपोर कम्पनि तासेला मुबा । अरबौं टंगा कमाइ लास्युसेला मुबा । थेतासि ह्याङसेनोन मान स्हेङबा ग्यानला ब्यापार लातोला । दोर्जेलिङरि ङा लोपखाङरि डोबा दुइरि म्हेन्दोगि मामसे टुसुक्क स्ह्युसि चुक चुङस्युबा मुबा । तिगा तामुला चुसे ? बिसि ङ्योइमा रुइबा काला, मासि आता सुङबा मुबा । मामला छेकेन्मेसेन थेनोन चुङस्युजि । माम थेन छेकोन्मे गुङला दुरिला ताम ग्यान हिन्ना । माम सिसिनिजि । ग्याननोन बोरसि फेप्चि । चुनोन ताम जापान, कोरियन, अमेरिकन थेन चाइनिजसे स्याप्पा हिन्साम मेलला चुकला कम्पनि स्हेङसेला अरबौं टांगा स्होसेला । ङा सिक्किम विश्वविद्यालयला कुलपति तासि निबा लिच्च्छा खाच्युबाइ बिमा लोभ ङ्हाम्बा ताम म्हेमेमामला मौखिक दोङराप बिबा गेताङ तिजि । चिण्डे बिबा दोङ खाराङलासि छाप्तोबाजिम ?, रा स्हुखामा खाराङ लासि फान्ना लातोबाजिम ? थे दुइरि खानाङला भेटनरि ? पशुला डाक्टर आरेबा । तिगा ख्वाबा मुबाओम मामसे ? च्वट्टन फान्ना लाबा मुबा मामसे रा । ह्याङसे ओरल हिस्ट्रि या सुङतामला दोङराप ब्रिबारि तितोजि । ह्याङला म्हेमेमाम पुस्तकालय हिन्ना । ह्रोनि ङि डोङमा गोर ङि पुस्तकालय बोरसि फेप्बा ताबामुला ।
धर्मला होडबाजिः
जाम्बुलिङरि गोरङि शक्तिगुङरि द्धन्द्ध ताबाजिम । गोरगि हार्डपावर मुबा थेन अर्कु सफ्ट । हार्ड पावर, फाइटर थेन एटम बम मुबा अमेरिका, चिन थेन भारत ह्राङबा । अर्कु सफ्ट पावर बिबा ङ्याम्बा तोसोला शक्ति । ङेबा रिमठिम, ग्योइकाइ, चाबास्हेछ्यामला ङ्याम्बा शक्ति । चु गोरङिला द्धन्द्धजिम । चिन थेन अमेरिकासे हार्ड पावरसे जेक्खेन आताबाजिम बिबान सफ्ट पावरला प्रयोगनोन लाबारि तिबा मुला । जलवायु परिवरतन काबारि बौद्धधर्म तेन्बाकादेला ग्रेन योगदान ताबाजिम । ङाला आमा डोङबालिच्छा लामासे सुङबा मुबा, ‘एला आमा लोखर्के तासि केवा किन्ना ।’ ङा दात्तेनोन लोखर्के म्राङमा या ङि छ्याप लासि फ्याफुल्ला । देप्पेन केवा किन्मा ङाला आपा जा च्यान दोजि ताला । स्यान्दो कोइ नामे ताजि ताला । चुसे म्होकोन प्राणिथोरि ह्याङला आधारभाव ताबा लाबा मुला बिसाम पशुप्राणिकादेदा ह्याङसे तेन्बा मुला । चुरि वाइल्ड लाइफ याक्टनोन लागु आता थेन संरक्षण ताजि वन्यजन्तुकादेला । तासाइ बौद्ध तेन्बा ह्युलकादेरि हिंसा थेन युद्ध ताजि । कम्बोडिया, श्रृलंका, थाइल्याण्ड, तिब्बत, भुटान, बर्मा उदाहरण हिन्ना । नेपाल मि साङगे च्योम्दान्दे केवा किन्स्युजि । तिग्लो ह्युल थेन ह्युलबासेन बौद्ध धर्म तेन्बा चुनोन ह्युल हिंसाला जाङ । तिगासे लोप्चिओम चु ? धर्मसेम आहिन । खाच्युबाइ ग्रेन ताम, ह्याङसे सेमरि किन्नोन तोबा ताम, ह्याङसे भव्य म्हाङ म्राङतोला अथवा म्हाङ ह्याङसे ग्रेन म्राङतोबा मुला । विस्तृत रुपरि कल्पना लातोबा मुला । म्हाङ म्राङबा थेन कल्पना लाबा खालाइसे काबारि आखाम । सिगा गिक सुत्ताइ टांगा फानोन आतो, खालाइसे बाङनोन आतो । कल्पना लास्युगो, जहाँ जहाँ फ्याङसाइनोन ताला ।
जब ङादा आज्याना छोरबा मुला, ङा सेलो ह्वाइ थेन नेपालि ह्वाइ ङ्यान्बा लाबा मुला । कल्पना लाबारि तिला, नेपालरि गोर ङि स्थिति म्राङमु । जनजाति, तामाङ थेन दलितला लागिरि । ङानि नाङबा प्लेबारि ताजि । अन्याय अत्यचार ताजि बिसि गुनासान गुनासोेरि चिबा गोरगि ताम हिन्ना । तासाइनोन नाङबा स्थितिसेनोन म्हिसे ल्हानान ताम तेबारि खाम्ला बिबा कल्पना लातोला । माहात्मा गान्दि, अम्बेडकर जाम्बुलिङरि थोन्बा अनेकन गोबोनकादे नाङबा प्लेबा नासिन थोन्बा हिन्ना ।
रेस्टेड ब्लु बिबा छ्योइ डोबा मुबा । ब्रिखेन बुरुच स्र्टमिनसे २०१२ रि ब्रिबा मुबाजिम, न्युटनला थुमरि । १६६५ हेन्से १६६६ रि क्यामरिज युनिभर्सिटिरि डोबाजिम न्युटन । थे दुइरि दान्देला कोभिड–१९ ह्राङबान बोबोनिक प्लेग बिबा ह्याम तिबाला मुबा । थेलिच्छा युनिभर्सिटि बन्द ताजि । म्होकोन लोपबोनकादेदा कुम्लो पुइसि निउ पाङजि । आइज्याक न्युटन दिमरि दोजि । बरजस्ति पिनबा छुट्टिरि थेसे सेम गोना लाबारि थेसे वैज्ञानिक खोज अनुसन्धान लाजि । ल आफ ग्राभिटेसन स्याप्चि । ह्राङ गोनासोलान गुङरि चिबा कि अर्कु सन्सार मुला बिबारि वाङबा बिबा ताम महत्पुर्ण मुला । ह्याङला जाजाकोलाकादेसे जाम्बुलिङरि होडबाजि लाबारि खाम्ला । म्होकोन जाजाकोलाकादेदा ह्याङसे दाम्बारि पिन्तोबा मुला । तिगा लाला ? तिगा डोला ? ग्रेन सोच लासि कल्पना लाबारि दोन्स्युगो । म्होकोन जाति होडबाजि लासि फिरि दोसिचिबा मुला । ङा दिल्लिरि चिबारि तिबा बोगाल ङि दिङ छ्योजि । ङाला खालाइ गडफादर आरेबा मुबा । दार्जलिङरि ओस्नोन अक्सिजन चासि खाबा ङानि मेलेरिया, टाइफाइट ताना लाबा थेन पोलुसन मुबा दिल्लिरि डोजि । स्यान्दोसे घन्टा च्युइ डोमा च्युइसे ब्रे घण्टा ङाइ डोतोला बिसि डोजि । भारतला राष्ट्रिय सुरक्षा परिषदला मुल्मि स्हेङजि ग्रेनलोन्पोसे । हाइमादोना चौकिदार हिन्ना, बहादुर हिन्ना बिबा नेपालिदा भारतला उच्चतम गेन्दुनरि दोमा ङादा गर्व ङ्हाम्बा मुबा । गोरगि आर्कु पर्खालनोन फुप्तोला बिसि । म्होकोनला ग्रेन दोखाङ पर्खाल वाइबा हिन्ना । पर्खाल वाइबा क्षमता आरे । बाङबुद्धि आरे बिसाम आता । दोबा कृतिम पर्खाल, वनावटि पर्खाल काकार लासि फुप्तोबा मुला । अनिम थोन्बारि खाम्ला म्हेन्दो गिक तामाङ ग्रेनलोन्पो । विदेशला राष्ट्र प्रमुख खामा ङादा भारतला राष्ट्रपतिसे ङ्यासेला सोलसोल्बा गेताङरि ङ्योइस्युबा मुला । ग्रेनलोन्पोसे हैदरावाद हाउसरि सोल सोल्बारि ङ्योइस्युबा मुबा । थेरिन ङाइ नेपालला ग्ले विरेन्द्रदा स्याप्पा मुबा । गिरिजाप्रसाद कोइरालादा थेरिन स्याप्पा हिन्ना । दात्तेला ग्रेनलोन्पो खड्कप्रपाद ओलिदानोन थेरिन स्याप्पा मुबा ।
ङा नेपालरि दोमा म्होकोन जनजातिकादे, दलितकादे नाङबा ताबा बिसि पाङबा लामुला । ङानिम खोरन्हाङला च्यान हिन्ना पाङबा मुला । तामाङ, राइ, मगरदा स्याप्चि ओराङनोन बिबा मुला । मधेसरि निजि यादवसेन ओराङनोन बिबा मुला । तिगा लास्युला ? बिमा ‘थोन्नाम पुङगो ङानि उखरमाउलो तासेला मुला । ङानि जाम्बुलिङ चासेला मुला ।’ ह्रोकादेदा कोलेसे ङोसि ङ्योइमुला, तिगा सुङस्युबा ? च्यान हिन्ना सुङस्युजि खोर न्हाङरि तिगदा स्युजि ? प्रजातन्त्रसे, ह्युलठिमसे च्यानला खोर ठोङपिन्जि । तासाइनोन च्यान थोन्बारि आमाइनि । देप्पेन उखरमउलो खाराङ लासि तास्युला ? ह्राङनि खोरला ग्रेन च्यान मुस्युला । ह्राङनिकादे थोन्स्युगो बिसि ङाइ दात्ते पाङला । खोरला च्यान तासि थोन्मा म्लेबारि आताबा ताम हिन्ना, टा । टा म्लेबारि आतानि । रिमठिम म्लेबारि आतानि, ग्योइ म्लेबारि आतानि, ग्योइकाइ, आपाआमा, आस्याङ आङि म्लेबा आतानि । म्होकोन जनजातिसे चुह्राङबान सोचसे जाम्बुलिङदा डाबारि खाम्ला ।
ग्युइ महोत्सवला दुइसाङरि थान्बा ल्हेङमो । दोबा : सन्चु ब्लोन
