थानेदार अचुमेलभ छार ओभरकोट क्वान्सि बजारला चोकरिक्यार निबान मुबा । थेला यारि गिकखे पोका मुबा । वाला क्रा मुबा पुलिस गिकखे टोकरि चुङसि थेला लिच्छालिच्छा ब्राबान मुबा । थे टोकरि जफत लाबा ह्रिबसतुसे टन्न प्लिङबा मुबा । खान्दामान शान्ति मुबा… बजाररि नाम्युङगि सुताइ आम्राङमुबा । पसलजुगु थेन भट्टिजुगुला ठ्वाङथान्बा म्रापजुगु ह्रिला ख्रेन्बा जनावरजुगुह्राङ उदास मिसे मु छेप्चिमुबा । बजाररि खानाङए ह्रिबाजुगु सुताइ आम्राङमुबा ।
‘आउदिला ख्रापखाम्बा स्होबा, चन्डाल खानाङला ?’ अचुमेलभसे तिक्खुरि थेजि, ‘ओइ केटाजुगु । लाउ चुङगो थेदा ह्यारआम्याङगाइ । तिन्हाङागार ख्राप्बारि मनाहि मुला, चुङगो ह ह ।’
नाकि चुबा काइ थेजि । अचुमेलभसे फ्लिकदोसि च्याजि आसेम म्राङजि ब्यापारि पिचुगिनला सिङ गोदामग्याम काङसोम जुबा गिक्खे नाकि छ्याङसि खाबान मुबा । कलपदार सुतिला कमिज क्वान्बा गिक्खे म्हि नाकिदा स्युर्बान मुबा । थेला इस्टकोटला टाक ब्लाबा मुबा । थे म्हि फाल छ्योङजि, पेरो तासि गुर्जि आसेम नाकिला ग्यापला काङ चुङजि । नाकि क्रिङबा काइ थेजि । ‘थाख्लागो थेदा ।’ दोसि थेनोन काइ थेजि । क्युरुरुला पसलजुगुग्याम क्योलोलो छोर्बाह्राङबा लिजुगु म्राङबा चुजि आसेम योनान सिङ गोदामरि म्हिला भिड ताजि, म्हान्गेले थे मोक्कोन म्हिजुगु क्योलोलो सा फ्रेसि थोन्बा हिन्ना ।
‘हजुर थेरि तिलाइ गडबड ताबा ह्राङमुला ।’ पुलिससे बिजि ।
अचुमेलभ देब्रेरिक्यार फ्लिक दोजि आसेम भिडरिक्यार वाङजि । सिङ गोदामला म्रापङामरि थे म्हि रापचिमुबा, थेला इस्टकोट ठ्वाङबा मुबा, थेसे ह्राङला दाहिने या थिमुबा आसेम भिडदा ह्राङ कासोख्या जुम्बि उन्चिमुबा । आइरकसे ङ्ह्याइबा थेला लिरि प्रस्ट म्राङमुबा– ‘ब्रान्गो ठुल्ग्याने ।’ थेला तोर थिबा याजुम्बिजा डाबाला वाला झन्डाह्राङ ङ्हाम्मुबा । अचुमेलभसे थे म्हिदा ङोसेसिन ख्लाजि, थे सुनार ख्युकिन मुबा । भिडला गुङरि ङ्हाच्छाला काङ स्योङसि चु हुलदङगाला मुख्य अपराधि– तार ग्रे–हाउन्ड छाउरो छोनछोन दार्चिमुबा । छाउरोला सुङ ह्रेङबा मुबा आसेम गोरि उर दाग मुबा । छाउरोला मिख्लिसे प्लिङबा मिरि लोङबा थेन डोबाला भाव मुबा ।
‘तिल्दा चुराङबा भिड ?’ अचुमेलभसे भिडन्हाङरि वाङसि ङ्योइजि । ‘तिल्दा भिड पोप्पा ? ए तिल्दा चुराङ लासि याजुम्बि थिसि रापचिबा ? ….क्रिङबाजा खाला ?’
‘हजुर ङा कुटिसि ह्राङला ग्यालाम ब्राबान मुबा’ ख्युकिनसे सुङरि या बोर्बान ब्युङजि आसेम पाङबारि चुजि, ‘मित्रि मित्रिचतेन सिङ ग्लाुबा ताम लातोबा मुबा । तिक्खुरि तिल्दा मुग्याम था आरे, चु बदमाससे ङाला याजुम्बि ख्रापपिन्जि…हजुर माफलापिन्स्ह्युगो, जेदाम्मान तासाइ ङा गे लासि चातोबा म्हि…ह्राङदा थानोन मुला गे कादे गाह्रो मुला । दारेम चु जुम्बिसे लासि ङाइ हप्तागिते गे लाबारि आखाम ताला । ङादा हर्जना डिक्ना लापिन्स्ह्युगो… हजुर नाकिसे ख्राप्मा कुटिसि चितोला बिबा ताम कानुनरि नोन खानाङए ब्रिबा आरे…मोक्कोन नाकिजुगुसे चुराङनोन लासि ख्राप्बारि चुजि बिसाम जाम्बुलिङरि सोबारिन मुस्किल ताबारि निला…।’
‘ए… ठिक मुला…’ अचुमेलभसे ब्युङसि ङ्हो च्याबारच्युबिर लासि पाङबारि चुजि, ‘ठिक मुला… खाल्ला नाकि हिन्ना चु ? ङा चु ताम होराङनोन आख्ला । नाकि छाडा थान्बा चु मिहजुगुदा ङा मजा आख्वादे आख्ला । नियम कानुन आङ्यान्बा चु ह्रेम्बोरछेजुगुदा दारे ठिक आलाना ताबाए आरे । चुराङबा जरिबाना लापिन्सेला मुला, पाजिजुगुला क्रास्या तुरुन्तान ठिक ताला, नाकि साकि जिवजन्तुदा छाडा थान्बा चु ह्रेम्बोरछेजुगुला मोक्कोन मजा जिन्ना लापिन्ना । चु पाजिजुगुदा ङाइ ठिक ताना लाला । येल्दिरिन ।’ पुलिस पट्टि दोसि थानेदार क्रिङजि, ‘म्हाइगोम खाल्ला नाकि चिम चु, ओम रिपोट गिक्खे नोन ब्रिसि ख्लागो । नाकिदा जा सेसि पिन्गो तुरुन्तान । तिला ठेगान म्योबाए नोन ताखाम्ला…ङाइ ङ्योइबागेन मुला, खाल्ला नाकि हिन्ना चु ?’
‘जर्नेल जिगालभला हिन्मुनाम ?’ भिडग्याम खालाइसे पाङजि ।
‘जर्नेल जिगालभला रो ? ए… येल्दिरिन, खाइ ङाला ओभरकोट स्युउओम, खाराङबा छेप्पा ह ? …नाम ताइला ह्राङमुला…ताम गिजा ङाइ गोआखाम्नि, खाराङलासि ख्रापखाम्जि एदा चु नाकिसे ?’ ख्युकिनपट्टि दोसि अचुमेलभसे ङ्योइजि, ‘खाराङ लासि चुसे एला जुम्बि स्यापखाम्जि ? चुदे जाजा नाकि मुला चु, एजा ओथेबा ह्टाकठ्ठा म्हि मुला । फुर्बासुर्बासे पोर ताना लाजि ताला, आउदिला हर्जना फापुङतोबा । खालसे ङोसेबा आरे रो ओम एदा ? गोमुला ङाइ एन्ना मोक्कोन बदमासि ।’
‘चुसे नाकिला सुङरि चुरोटसे ख्राङपिन्बा हिन्ना हजुर, ठट्टाठट्टारि, नाकिदा तिला तोजि ओम, ख्रापपिन्जि…उल्लु म्हि हिन्ना हजुर ।’
‘ए कानो तिल्दा लुसि पाङला ? एसे म्राङबाला ? थानेदार साहेब ह्राङनोन बुद्धिमान मुस्ह्युला । खालसे लुसि पाङचिमुला, खाल्से देन्बा पाङचिमुला बिबा ताम ज्याना लासि फेखाम्स्ह्युला । ङाइ लुसि पाङबाचिम बिसाम अदालतरि राप्बारि तयार मुला । दार्से कानुनला ङ्हाच्छा मोक्कोन गिकखे ताला… ङाला आले नोन पुलिसरि गे लामुला…था याङबारि म्हाइस्हिला बिसाम…।’
‘कुटिसि चिउ ।’
‘आहिन जर्नेल साहेबला चुराङबा नाकिन आरे । जर्नेल साहेबजामि मोक्कोन सिकारि पाउन्डरजुगुजे मुला ।’
‘एदा ज्याना लासि था मुला ?’
‘हिन्ना हजुर, ङादा ज्याना लासि था मुला…।’
‘ङाइए नोन थेराङनोन बिचिमुला । जर्नेल साहेबला मोक्कोन नाकि गिसेम गि महङगो, ज्याबा जातला मुला, चुराङबाइ नोन खाइमाइ नाकि ताला । सिकुटे, च्यामान नाइनाङ्हाम्बा… था मुला पिटर्सबर्गरि मास्कोरि चुराङबा नाकि सडकरि स्याप्जि बिसाम तिला लाला ? थेरि कानुन सानुन बिसि चिआतो, तिक्खुरि सफचट लापिन्ना । ए ख्युकिन, घाइते ताबा म्हि, कुटिसि आचिउ…चुजुगुदा ठिक आलाना ताबा आरे । चुराङ लासिम गे आता ।’
‘जर्नेल साहेबलान वा मुजि कि ।’ सोचतिसि पुलिससे बिजि, ‘चुला सुङरिम तिलाइ ब्रिबा आरे…जर्नेल साहेबला चोकरि तिल्माजेक्खे ङाइ चुराङबा नाकि म्राङमुबा ।’
‘हिन्ना हिन्ना जर्नेल साहेबलान हिन्ना ।’ भिडग्याम खालाइला काइ थेजि ।
‘ह ह यल्दिरिन, खाइ ओभरकोट क्वान पिन्गोम ङादा…लाबा चल्तिबारि चुजि…सर्दि तासेला ह्राङमुला…ए चु नाकि बोर्सि जर्नेल साहेबजा निउ आसेम गोउ । ङाइ सडकरि स्याप्सि पुइगाबा बिउ । …सडकरि थापुइगो बिउ…कादे महङगो नाकि मुसिम…मुतेबा ड्वाजुगुसे चुला नार्तुरि चुरोट च्योम्बा चुजि बिसाम ओन्छ्यान नाकि खाराङबा दुर्दसा ताला । नाकिजुगु ल्हानान नाजुक तामुला । ए ता, तिल्दा या स्योङसि चिबा ? एला उल्लु जुम्बि च्यासि चिमा चुरि खाल्दाजागा ताङबा खाला ? ह्राङनोन बदमासि लासि ब्राला…।’
‘उ जर्नेल साहेबला भान्छे खाबान मुला, थेदान ङ्योइतोला…ए प्रोखर । आले चुरि खाउ ओम । च्यागोम चु नाकिदा…जर्नेल साहेबला हिन्ना ?’
‘आहिन खाल्से बिबा ? ङानिजा खाइमाइ चुराङबा नाकि आरेबा ।’
‘ङ्योइबा म्हाइबा लाचितोबा गेनोन तिला मुला ?’ अचुमेलभसे बिजि, ‘भुस्याह नाकि हिन्ना, ताम जिन्छिन ख्लाजि, तिल्दा बेकाररि दुइ खेरा ब्याङचिसे…भुस्याह नाकि बिबा भुस्याह नाकिन हिन्ना । सेपिन्माहेन्से मोक्कोन खेल नोन खतम ताला ।’
‘चु ङान्न नाकि आहिन ।’ प्रोखरसे पाङजि, ‘चु जर्नेल साहेबला आलेला नाकि हिन्ना । क्योलोलो दोगास्हिमुला । जर्नेल साहेबमि ग्रेहाउन्ड नाकि पटक्कान आताङमुला, आलेचादाजा सेम निमुला ।’
‘जर्नेल साहेबला आले दोगास्ह्युबाचिम ? भ्यादिमिर इभानोभचिभ ज्योन्गास्हिजिम ओम ?’ अचुमेलभसे ङेबान ङ्योइजि आसेम भाववेससे थेला लि ह्याल ताबारि चुजि । ‘हे कुन्ज्योसोम खाराङ लासि था आतानि ङादा । ल्हानान रे ला लागि ज्योन्गाबा मुचिवा ?’
‘आझाइ तिलाइ दिन स्ह्युला ।’
‘हे कोन्ज्योसोम…ज्योज्योदा स्याप्बारि ज्योन्गास्ह्युबाचिम… ङाइजा चाल नोन आयाङनि । थेराङ हिन्छाम आले साहेबला नाकि चिम ? खाराङबा मजाला ताम ओम । बोर्सि निउ चु नाकि चु नाकि ज्याबा मुला… च्यामान खाराङबा ज्याबा म्राङबा…चुला जुम्बिजा गजबसे ख्रापपिन्जिम । हा हा हा ताजिम्हाले, तिल्दा चुराङ लासि छार्चिबा ? च …च…बदमास बोमो खाबा ह्राङमुला । …खाराङबा गजबला नाकि चिम ओम… ।’
प्रोखरसे नाकिदा ङ्योइजि आसेम ह्राङतेन गोदामग्याम दिमरिकयार बोर्जि…भिडसे ख्युकिनदा ङोबारि चुजि ।
‘ङाइ एदा ठिक लाला ।’ अचुमेलभसे थेदा धम्कि पिन्बान पाङजि आसेम ह्राङला ओभरकोटला टाक क्वान्जि, ओम बजार गुङग्याम ग्याम दाङजि ।
सन् १८८४
(दो:बा : अगाध)
